OʻKTAM OVOZ EGASINING OʻTKIR SOʻZI

Oʻktam Jobirovning diktorlik mahoratiga doir chizgilar
Mikrofon, videokamera yoxud minbarga yuzlanildimi, demak maqsad bor, niyat bor. Boshqacha aytganda masuliyat bor, majburiyat bor. Afsuski, buni hamma ham his etavermaydi. Mikrofon, videokamera hammani ham quchoq ochib qarshilayvermasligi aniq. Xalq tili bilan aytganda, unga “tushadigan, tushmaydigan”lar boʻladi. Chunki uning yurish—turish, koʻrinish—kiyinish, nutq— xulq, maʼno— mazmun singari oʻziga xos talablari,qoidalari bor.
Kuzatuvlarimdan kelib chiqib shuni aytishni istardimki, Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan artist, Oliy toifali diktor Oʻktam Jobirov ana shu andozaga mos ustoz boʻlgan, rahmatli. U bilan uzoq suhbatlashmagan boʻlsamda, 90 yillarning boshlarida televideniyeda bir nechta koʻrsatuvlarning muallifi va boshlovchisi boʻlgan kezlarimda bir necha bor uchrashganman, salom-alik qilganman. Yurish-turishidan, muloqot va koʻrinishidan oʻziga va shogirdlariga talabchan, har bir ishga masuliyat bilan qaraydigan ochiq koʻngil inson ekanligini sezmaslik aslo mumkin emas.
Men ularning misolida tilga, soʻzga munosabati hamda suxandonlik masʼuliyati haqida baʼzi mulohazalarni bildirishni istardim.
Ommaviy axborot vositalaridagi har bir soʻz, har bir intonatsiya va taʼsirchan nutq ortida yuksak masʼuliyat va kasbiy mahorat yotadi. Bu ayniqsa, diktorlik sanʼatida yaqqol namoyon boʻladi. Chunki tilimizning boyligi, nafosati, jarangi ularning nutqida aks etadi. Shubhasizki, Oʻktam aka Oʻzbekiston teleradio maktabida oʻzining samarali ijodiy faoliyati, yuksak nutq madaniyati va taʼsirchan ovozi bilan ajralib turgan soʻz sanʼatkorlaridan biri boʻlgan. Uning soʻzga boʻlgan munosabati, nutq uslubi va diktorlik mahorati orqali milliy axborot maktabining yetuk namunasi yaratilganini aytmaslik insofdan emas.
Oʻktam Jobirov ovozi oʻziga xos barqaror tembr, ravon talaffuzi bilan ajralib turadi. Uning diktorlik mahoratida ovoz tembri nafaqat axborotni yetkazish vositasi, balki taʼsirchanlik, ishonch va maʼnaviy taʼsirning asosiy manbaidir.
Ularning nutqidagi koʻzga tashlanadigan ayrim xususiyatlar haqida soʻz yuritmoqchiman. Avvalombor, unda talaffuzning aniqligi bor. Har bir tovush, soʻz fonetik jihatdan toʻgʻri, tiniq va maʼnoli talaffuz etiladi. U orfoepiya, yaʼni talaffuz qoidalariga toʻla amal qilgan.
Intonatsiyaning his—tuygʻularga boyligi uning nutqida taʼsirchanlikni yuzaga chiqargan. U hissiz kalom aytgandan koʻra tuzsiz taom yedirgan afzalligini yaxshi bilgan hamda uni teran idrok etgan. Unda bor boʻlgan soʻzdagi maʼno, gapdagi mazmun va ruhiyatni tinglovchi qalbiga yetkaza olish qobiliyati koʻpchilikka ibratli.
Diktorlikning muhim talablaridan biri pauza (toʻxtam) va temp (surʼat) ni his etish – fikrning mantiqiy boʻlinish nuqtalaridagi tabiiy toʻxtalish, qisqa tanaffus orqali nutq taʼsirini kuchaytirishdir. Oʻktam aka buning uddasidan chiqa olgan.
Bu jihatlar uning har bir chiqishini soʻz sanʼati namunasiga aylantira olgan. Xoh axborot matnini oʻqisin, xoh badiiy yoki publitsistik koʻrsatuv va eshittirishlarni olib borsin, ana shu talabga bekamu koʻst amal qilgan.
Oʻktam Jobirovning diktorlik uslubida nutq madaniyati va etik meʼyorlarga rioya qilishlari muhim oʻrin tutadi. U nutq orqali nafaqat xabarni, balki ichki madaniyat, odob va estetik zavqni ham baxsh eta olgan. Ana shu jihatdan uning chiqishlari yosh diktorlar uchun amaliy namuna boʻlib xizmat qiladi. Toʻgʻri, har bir davrning, har bir tuzum va tizimning “oʻz ovozi” boʻladi, shiorlari boʻladi. Oʻsha davrdagi tantanavor ohang bugungi kunda erish tuyulsada, uning ona tiliga, davlat tiliga eʼtibori yuqori boʻlgan. Tilga eʼtibor elga eʼtibor ekanini u teran his etgan.
Uning chiqishlaridagi nutqlarini tinglash asnosida quyidagi jihatlarni qayd etish mumkin.
U oʻzbek tilining badiiy imkoniyatlaridan oqilona foydalanadi.Mavzuga mos leksik va stilistik tanlovlarni qila oladi. Bu albatta, tinglovchi bilan muloqot aloqasini his qilishdan kelib chiqadi. Axloqiy poklik va soʻz madaniyatining uygʻunligi, nutqiy va xulqiy madaniyatning vobastaligi diqqatni tortmasdan qolmaydi.
Bu tabiiyki, professional tayyorgarlik va ijodiy tajribani hosilasidir. Oʻktam Jobirov nafaqat diktor, balki oʻqituvchi va tajribali ustoz sifatida ham maʼlum. U koʻplab yosh avlodga diktorlik sir-asrorlarini oʻrgatib kelgan. Uning taʼlimiy uslubida “ovoz orqali his qilish”, “soʻzni ruh bilan yetkazish” kabi nazariy tushunchalar amaliy tajriba bilan uygʻunlashgan.
Uning shaxsiy nutq repertuarida, yaʼni barnomasida davlat ahamiyatiga ega tadbirlar, bayram dasturlari, madaniy-maʼrifiy koʻrsatuvlar va adabiy kechalar alohida oʻrin tutgan. Oʻktam Jobirov fenomeni – soʻzga masʼuliyat bilan yondashish namunasi desak, aslo xato boʻlmaydi.
Har bir kasbning oʻz etikasi boʻlgani kabi, diktorlik sanʼati ham masʼuliyat va samimiyatni talab qiladi. Oʻktam Jobirov bu meʼyorlarga qatʼiy amal qilgan holda, soʻz orqali millatning maʼnaviy yuzi va madaniyatini namoyon etib kelgan. Uning nutq uslubi orqali yosh avlodda soʻzga ehtirom, maʼnaviy poklik va milliy gʻurur tuygʻusi shakllandi desak oʻrinli boʻladi nazarimda.
Xulosa oʻrnida shuni aytish joizki, Oʻktam Jobirovning diktorlik mahorati – bu nafaqat ovoz, balki maʼnaviyat, hissiyot va bilim uygʻunligidir. Uning ijodini tahlil va tadqiq etish orqali oʻzbek diktorlik maktabini tom maʼnoda shakllantirish kerak. Diktorlikka qabul jarayoni faqatgina “qoshu koʻzi” ga emas, balki “fikru soʻzi” ga qarab amalga oshirilsa maqsadga muvofiq boʻlardi. Surma ketar koʻz qolar, oʻsma ketar qosh qolar deganlaridek, soʻzimiz, tilimiz boqiy qoladi. Yuksak nutq madaniyati, taʼsirchan intonatsiya va maʼnaviy mazmunni mujassam etgan yangi diktorlar avlodini shakllantirish zarur.
Shu jihatdan, Oʻktam aka Jobirov nafaqat oʻtkir nafas va oʻktam ovoz sohibi, nafaqat televizion soʻz sanʼatkorlarining yetakchisi, balki milliy nutq madaniyatining himoyachisi sifatida ham qalbimizga muhrlangan.
Rahimboy Jumaniyozov, professor, Oʻzbekiston Yozuvchilar va Jurnalistlar uyushmalari aʼzosi, Notiqlik sanʼati akademiyasi NTM rahbari
ЎКТАМ ОВОЗ ЭГАСИНИНГ ЎТКИР СЎЗИ
(Ўктам Жобировнинг дикторлик маҳоратига доир чизгилар)

Микрофон, видеокамера ёхуд минбарга юзланилдими, демак мақсад бор, ният бор. Бошқача айтганда масулият бор, мажбурият бор. Афсуски, буни ҳамма ҳам ҳис этавермайди. Микрофон, видеокамера ҳаммани ҳам қучоқ очиб қаршилайвермаслиги аниқ. Халқ тили билан айтганда, унга «тушадиган, тушмайдиган»лар бўлади. Чунки унинг юриш—туриш, кўриниш—кийиниш, нутқ— хулқ, маъно— мазмун сингари ўзига хос талаблари,қоидалари бор.
Кузатувларимдан келиб чиқиб шуни айтишни истардимки, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист, Олий тоифали диктор Ўктам Жобиров ана шу андозага мос устоз бўлган, раҳматли. У билан узоқ суҳбатлашмаган бўлсамда, 90 йилларнинг бошларида телевидениеда бир нечта кўрсатувларнинг муаллифи ва бошловчиси бўлган кезларимда бир неча бор учрашганман, салом-алик қилганман. Юриш-туришидан, мулоқот ва кўринишидан ўзига ва шогирдларига талабчан, ҳар бир ишга масулият билан қарайдиган очиқ кўнгил инсон эканлигини сезмаслик асло мумкин эмас.
Мен уларнинг мисолида тилга, сўзга муносабати ҳамда сухандонлик масъулияти ҳақида баъзи мулоҳазаларни билдиришни истардим.
Оммавий ахборот воситаларидаги ҳар бир сўз, ҳар бир интонация ва таъсирчан нутқ ортида юксак масъулият ва касбий маҳорат ётади. Бу айниқса, дикторлик санъатида яққол намоён бўлади. Чунки тилимизнинг бойлиги, нафосати, жаранги уларнинг нутқида акс этади. Шубҳасизки, Ўктам ака Ўзбекистон телерадио мактабида ўзининг самарали ижодий фаолияти, юксак нутқ маданияти ва таъсирчан овози билан ажралиб турган сўз санъаткорларидан бири бўлган. Унинг сўзга бўлган муносабати, нутқ услуби ва дикторлик маҳорати орқали миллий ахборот мактабининг етук намунаси яратилганини айтмаслик инсофдан эмас.
Ўктам Жобиров овози ўзига хос барқарор тембр, равон талаффузи билан ажралиб туради. Унинг дикторлик маҳоратида овоз тембри нафақат ахборотни етказиш воситаси, балки таъсирчанлик, ишонч ва маънавий таъсирнинг асосий манбаидир.
Уларнинг нутқидаги кўзга ташланадиган айрим хусусиятлар ҳақида сўз юритмоқчиман. Авваломбор, унда талаффузнинг аниқлиги бор. Ҳар бир товуш, сўз фонетик жиҳатдан тўғри, тиниқ ва маъноли талаффуз этилади. У орфоэпия, яъни талаффуз қоидаларига тўла амал қилган.
Интонациянинг ҳис—туйғуларга бойлиги унинг нутқида таъсирчанликни юзага чиқарган. У ҳиссиз калом айтгандан кўра тузсиз таом едирган афзаллигини яхши билган ҳамда уни теран идрок этган. Унда бор бўлган сўздаги маъно, гапдаги мазмун ва руҳиятни тингловчи қалбига етказа олиш қобилияти кўпчиликка ибратли.
Дикторликнинг муҳим талабларидан бири пауза (тўхтам) ва темп (суръат) ни ҳис этиш – фикрнинг мантиқий бўлиниш нуқталаридаги табиий тўхталиш, қисқа танаффус орқали нутқ таъсирини кучайтиришдир. Ўктам ака бунинг уддасидан чиқа олган.
Бу жиҳатлар унинг ҳар бир чиқишини сўз санъати намунасига айлантира олган. Хоҳ ахборот матнини ўқисин, хоҳ бадиий ёки публицистик кўрсатув ва эшиттиришларни олиб борсин, ана шу талабга бекаму кўст амал қилган.
Ўктам Жобировнинг дикторлик услубида нутқ маданияти ва этик меъёрларга риоя қилишлари муҳим ўрин тутади. У нутқ орқали нафақат хабарни, балки ички маданият, одоб ва эстетик завқни ҳам бахш эта олган. Ана шу жиҳатдан унинг чиқишлари ёш дикторлар учун амалий намуна бўлиб хизмат қилади. Тўғри, ҳар бир даврнинг, ҳар бир тузум ва тизимнинг «ўз овози» бўлади, шиорлари бўлади. Ўша даврдаги тантанавор оҳанг бугунги кунда эриш туюлсада, унинг она тилига, давлат тилига эътибори юқори бўлган. Тилга эътибор элга эътибор эканини у теран ҳис этган.
Унинг чиқишларидаги нутқларини тинглаш асносида қуйидаги жиҳатларни қайд этиш мумкин.
У ўзбек тилининг бадиий имкониятларидан оқилона фойдаланади.Мавзуга мос лексик ва стилистик танловларни қила олади. Бу албатта, тингловчи билан мулоқот алоқасини ҳис қилишдан келиб чиқади. Ахлоқий поклик ва сўз маданиятининг уйғунлиги, нутқий ва хулқий маданиятнинг вобасталиги диққатни тортмасдан қолмайди.
Бу табиийки, профессионал тайёргарлик ва ижодий тажрибани ҳосиласидир. Ўктам Жобиров нафақат диктор, балки ўқитувчи ва тажрибали устоз сифатида ҳам маълум. У кўплаб ёш авлодга дикторлик сир-асрорларини ўргатиб келган. Унинг таълимий услубида “овоз орқали ҳис қилиш”, “сўзни руҳ билан етказиш” каби назарий тушунчалар амалий тажриба билан уйғунлашган.
Унинг шахсий нутқ репертуарида, яъни барномасида давлат аҳамиятига эга тадбирлар, байрам дастурлари, маданий-маърифий кўрсатувлар ва адабий кечалар алоҳида ўрин тутган. Ўктам Жобиров феномени – сўзга масъулият билан ёндашиш намунаси десак, асло хато бўлмайди.
Ҳар бир касбнинг ўз этикаси бўлгани каби, дикторлик санъати ҳам масъулият ва самимиятни талаб қилади. Ўктам Жобиров бу меъёрларга қатъий амал қилган ҳолда, сўз орқали миллатнинг маънавий юзи ва маданиятини намоён этиб келган. Унинг нутқ услуби орқали ёш авлодда сўзга эҳтиром, маънавий поклик ва миллий ғурур туйғуси шаклланди десак ўринли бўлади назаримда.
Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, Ўктам Жобировнинг дикторлик маҳорати – бу нафақат овоз, балки маънавият, ҳиссиёт ва билим уйғунлигидир. Унинг ижодини таҳлил ва тадқиқ этиш орқали ўзбек дикторлик мактабини том маънода шакллантириш керак. Дикторликка қабул жараёни фақатгина «қошу кўзи» га эмас, балки «фикру сўзи» га қараб амалга оширилса мақсадга мувофиқ бўларди. Сурма кетар кўз қолар, ўсма кетар қош қолар деганларидек, сўзимиз, тилимиз боқий қолади. Юксак нутқ маданияти, таъсирчан интонация ва маънавий мазмунни мужассам этган янги дикторлар авлодини шакллантириш зарур.
Шу жиҳатдан, Ўктам ака Жобиров нафақат ўткир нафас ва ўктам овоз соҳиби, нафақат телевизион сўз санъаткорларининг етакчиси, балки миллий нутқ маданиятининг ҳимоячиси сифатида ҳам қалбимизга муҳрланган.
Раҳимбой Жуманиёзов, профессор, Ўзбекистон Ёзувчилар ва Журналистлар уюшмалари аъзоси, Нотиқлик санъати академияси НТМ раҳбари