АХМЕДОВА ШОИРА НЕМАТОВНА,

филология фанлари доктори, профессор (БухДУ)

тел: 91-4026654;   e-mail: axxxmedova@mail.ru

Ҳажвий руҳ, рамзийлик, нозик киноя ва енгил юморга асосланган ифода услуби ёзувчи Эркин Аъзам ижоди учун хос бўлган характерли хусусиятлардан биридир.

Юмор воқеликни объектив тасвирлашга, асарга ҳаётбахш руҳ беришга, шу билан бирга, китобхонга бадиий-эстетик завқ бағишлашга, айни пайтда, уни тарбиялашга, ўз навбатида ёзувчига ҳаёт қусурлари ҳақида самимий, дўстона сўзлашга имкон беришга йўл очади. Кулги яратиш ёзувчидан сўзамоллик, адабий ва жонли тил ҳамда халқ оғзаки ижоди имкониятларини мукаммал билиш масъулиятини талаб этади. Ўз ўрнида қўлланган юмор асар учун поэтик жило ҳисобланади.

Эркин Аъзам ижодида юмор турли кўринишларда намоён бўлади. Баъзида муаллифнинг ўз тилидан келтирилган сўз, ибора ҳамда мақол ва маталларда, бошқа пайтларда персонажларнинг ўзаро муомала-муносабатларида, баъзида уларнинг турқ-тароват ва хатти-ҳаракатларида, яна баъзан, қаҳрамонларнинг атрофдаги бошқа кимсаларга берган баҳоларида юмор зоҳир бўлади. Ижодкорнинг “Отойининг туғилган йили” қиссасидан тортиб, мустақилликдан кейинги даврдаги ижод намуналарида ҳам ёзувчи услубининг ана шундай рангин қирралари намоён бўлди.

Адиб мустақиллик давридан кейин фаол ижод билан шуғулланди. “Шовқин” романи, “Пакананинг ошиқ қўнгли”, “Чапаклар ёхуд чалпаклар мамлакати” қиссалари, “Аралашқўрғон”, “Ёзувчи” ҳикоялари, “Жаннат ўзи қайдадир ёхуд Жийдалидан чиққан Жўрақул”, “Танҳо қайиқ ёхуд девонанинг орзуси” драматик асарлари ва шунингдек, бир қанча киноқисса ва сценарийлари билан янги давр санъати ва адабиёти хазинасини бойитишга хизмат қилди.

Насрий асарлари, хусусан, қиссаларида ижодкор услубига хос рамзийлик, фалсафийлик, киноявийлик сержило товланишлари билан намоён бўлиб, ижодкорнинг ғоявий мақсади ва ифода этилган воқеликнинг ҳаққоний манзарасини очишга хизмат қилди. Бу борада адибнинг “Пакананинг ошиқ кўнгли” қиссаси айниқса диққатни тортади. Чиндан, “Бу – ўзига хос, ички зиддият, мураккаблик, қизиқарли тафсилотларга бой асар. Пакананинг сирти, ташқи кўриниши ҳазил-мутойибага тортади, ҳангомабоп. Бўйнинг калталиги ҳақидагина шунча кўп гапни ўзига хос услубда гапириб бериш мумкин экан-да. Пакананинг уйланиши, ота бўлиши – алоҳида ҳангома. Пакана ва рассомлик. Бу жабҳадаги интилишлар… Ниҳоят Паканананиг ошиқ кўнгли тасвири: сержилолик, сертуйғулик… Пакананинг ширин орзулари… Хаёлдаги малаклару ҳаётдаги жўн, ташвишбанд аёллар… Хуллас, ёзувчи Пакана ҳақида пишиқ-пухта асар яратган”[1].

Асарда табиатан заифроқ ва паст бўйли қилиб яратилган инсон Пакана образи қаламга олинади. Ёзувчи уни жисмига мутаносиб келмайдиган ички оламини параллел тасвирлаб бориш йўлини тутади. “Аксига — нотавон бу кўнгил гўзалликка беҳад ошуфта, ўта севувчан, меҳру муҳаббатга ташнаи зор эди”[2], дея таъкидланади асарда. Пакана ҳамиша юқорига интилиш баробарида мукаммал маънода юксалиб ҳам кета олмайди. У гўзалликка ошуфта кўнгли билан истеъдодининг рангин қирраларини намойиш этишга интилар экан, оқибатда барчасининг таназзулига яна ўша паканалигини сабаб деб билади. Барча омадсизликларининг асл манбаини жисмоний камчилиги билан беҳад даражада боғлаб қўяди.

Асарда Пакана ҳамиша ташқи кўриниши жиҳатидан ўзига муносиб келмайдиган сарвқад қизларга муҳаббат қўяди; ўз истеъдоди, имкониятларини юзага чиқаришнинг хилма-хил йўл ва усуллари олдида тургани ҳолда уларни кўра олмайди, балки жисмоний нуқсонидан халос бўлиш йўллари тўғрисида ортиқ даражада бош қотириш билан банд бўлади. Тўғри, бу ҳам аслида ҳаёт ҳақиқатига мос келади. Чунки ҳар қандай инсон жисмонан баркамол, барчани маҳлиё этадиган тароватга эга бўлишни, табиийки, ич-ичдан истайди. Бироқ унга эришиш учун ҳаддан ташқари берилиш бошқа масала. Қиссада ёзувчи ана шундай ҳаётий ҳақиқатдан бадиий ҳақиқат ҳосил қилишга киришар экан, турли-туман поэтик усул ва воситалардан фойдаланади. Натижада ўзига хос қиёфа ва характерга эга бўлган бадиий тимсол олами кўз олдимизда бутун мураккаблиги ва ёрқинлиги билан намоён бўлади.

Асарда акс этган кулгининг кўлами кенг ва ранг-баранг. Ёзувчи юмористик ифодаларнинг турли-туман усулларини ишга солади. Беозор юмор китобхоннинг чеҳрасида табассум уйғотади. Бироқ айни пайтда бу кулги ачиниш, қаҳрамон қисматига бироз хайрихоҳлик туйғулари билан ҳам омухталашиб кетади.

“Юмористик тасвирлашда салбий ҳодисаларга ўткир баҳо берилмайди, шундай бўлса-да, унинг ғоявий-тарбиявий аҳамияти каттадир”[3]. Чиндан, ушбу асарда етакчи поэтик воситага айлантирилган юморнинг ахлоқий-тарбиявий аҳамияти салмоқли ҳисобланади. Инсон пакана, дароз, пучуқ, дудуқ ва ҳоказо жуда кўплаб камчиликларга эга бўлиши мумкин. Бироқ у ўзидаги ана шундай жисмоний нуқсонлардан устун кела олиш кучини намоён қилганлиги билан қудратлидир. Унинг маънавий устунлиги жисмоний нуқсонидан кўра кўзга яққолроқ ташлангачгина, жисомоний нуқсон табиий равишда ҳукмронлик мавқеини параллел тарафга бўшатиб беради.

Адиб Пакана характерини ёрқин очиб беришда турли-туман бадиий усул ва воситалардан фойдаланади. Масалан, Пакана Сафсарни учратганида “Дунёмидинг, рўёмидинг, билмадим” ёки Сафсарнинг Нурали исмли рассом билан ишлаётганлигидан аламланганида “аммо сен ўзгалар базми ила банд”, ёхуд Сафсар расмини чиздириш учун ниҳоят келганида “Ваъдага вафодор малак” каби поэтик услубга хос ифодалар келтириладики, ушбу ҳолатлар ёзувчининг ўзига хос усулибига айланганлигини кўрсатади.

Асар юморга ниҳоятда бойлиги билан ажралиб туради. Энг аввало, кўзга ташланадиган хусусият, муаллифнинг баён услубидир. Ҳикоячи ҳазилга, киноя ва беозор кулгига йуғрилаган баён ва ифода тарзи билан китобхонга яқинлашади. Ҳикоячини тинглаш оқибатида табиий равишда китобхон чеҳрасида кулгу зоҳир бўлади ва унинг сўзамоллиги, ҳазилкашлиги, айни пайтда ўткирлиги ва файласуфлиги беихтиёр диққатни тортади.

Ижодкор персонажнинг ташқи қусурларини тасвирлаш орқали ҳам кулги уйғотишга ҳаракат қилади. Жумладан, асардаги образларнинг, айниқса, етакчи қаҳрамон ташқи қиёфаси тасвирида юмористик бўёқларнинг кучлилиги кўзга ташланади. “Ўзини барвастаю басавлат деб билмаса-да, ҳар қалай, хийлагина улуғвор ҳисобларди (кўнглида, албатта). Юрганда жуссасига яраша пилдирабгина юрмай, салмоқ билан, бутини йиртгудек йирик-йирик қадам ташлар, гапирганда маврид-бемаврид сўлиш олиб, салмоқ билан, таъсирчанликка интилибми ёки диққатни тортиш учунми, худди махфий бир синоатни очаётганлек пичирлаб гапирар эди”[4], деб таърифлаш билан ҳаракат кулгисини яратиб, асар бошидаёқ китобхон кўз ўнгида ажабтовур бир қиёфа яратади.

Қиссада қўлланилган поэтик усуллардан яна бири зид қўйиш асосида фикрни ва тасвирни қуюқлаштириш, муболағани кучайтириб бориш орқали кулгини кучайтиришдир. Ушбу усул асарнинг бошидан охирига қадар етакчилик қилади. Пакананинг ташқи қиёфаси ва ички оламини зид қўйиш асосида комик руҳ кучайтирилиб борилади: “Аксига — нотавон бу кўнгил гўзалликка беҳад ошуфта, ўта севувчан, меҳру муҳаббатга ташнаи зор эди. Кўнгил дафтарининг ана шу қисми ўзи бир достон. Уни варақламаслик, уни менсимаслик — шундоқ ҳам кам-кемтик Паканани баттар камситиш, ерга уриш билан баробар; бу тарихсиз унинг ҳаёти ғариб, ўзи эса қиёмат Пакана эмас, оддий бир бўйи паст-пачоқ кимса бўлиб қоладики, унақалар оламда сон-мингта, ҳар бирини таърифламоққа бу танбал қаламга сўз қани, сиёҳ қани!”[5], деб таъкидланади қиссада. Демакки, ёзувчининг тасвирига кўра қаҳрамон ўзи пакана бўлса-да, ошиқ кўнгли баланд; ўзи пакана бўлса-да сарвқад қизларни ёқтиради. “Йўқ-йўқ. Бошимиз кал бўлса ҳам кўнглимиз нозик”, деб таъкидлайди у.

Қиссада қўлланилган яна бир поэтик усуллардан бири параллел тасвирлаш орқали юморни юзага келтиришдир. Қаҳрамоннинг хилма-хил саргузаштларга бой паканалиги тарихи ҳақидаги кулгили воқеалар хикоя қилиб борилар экан, бунинг устига унинг тепакаллиги ҳам кўшилади. Ёзувчи унинг ташқи томонидаги қусурига маънавий жиҳатдан бойлигини зид қўяди, яъни қаҳрамон ички ва ташқи қиёфасини контраст қўйиш орқали янада бўрттириб боради. Паканалиги, тепакаллиги ва бунга зид бўлган олий белгиси – нафис қалби уни кулгили, айни пайтда кўп аянчли ҳолатларга туширади.

Ижодкор юморни юзага келтиришда янгидан-янги ифода восталаридан фойдаланиб боради. Асарнинг айрим ўрниларида табобат усулларидаги тавсияларни юморга йўғрилган ҳолда қўлланилиши ҳолати кузатилади. Масалан, Пакананинг бўйини ўстириш учун қўллаган даво усуллари ҳақида ҳикоя қиларкан, шу жараёнда кўпгина табобат китобларидаги тавсиялар келтирадики, ушбу тавсиялар ҳам айнан асардаги ҳолатига кўра китобхонда кулгу уйғотишга хизмат қилади: “Кўҳна табобат китобларида битилганидек, “Бир ҳисса сариқ ҳалилага қизил балилани қўшиб, бир чимдим омила, бир мисқолдан маккаи сана ва тошбақа сафросига аралаштириб, устига бир пайсадан шакокул уруғи, сейлон долчини ва боқилма сепиб, сўнг бир дирам Абу жаҳл тарвузининг данагини туйиб, пиёзчаси ўн йиллик наргис сувида қайнатиб лайлатулқадр кечаси тановул қилинса…”[6] тарзидаги тавсия келтириладики, бу беихтиёр ўқувчининг кулгисига боис бўлади.

Ёзувчи унинг мўй ўстириш билан боғлиқ қизиқишлари доирасини кулгили ҳолатлар тасвири билан кенгайтириб боради: “Бир гал телевизорда кўрсатилди. Амриқолик бир афанди тепакал бошини сигирга ялатар экан, гуркирраб жингалак соч ўсиб чиқибди. Пакана ўз кўзи билан кўрди. Ялтирбош бир давангир чўзилиб ётибди, говмиш келиб ялаяпти”[7].

Адибнинг кулги ҳосил қилишда қўллаган муҳим поэтик усулларидан яна бири халқнинг бебаҳо хазинаси бўлмиш мақол, матал ва иборалардан ўз ўрнида фойдаланиш орқали юзага чиқади. Халқона ва енгил юморга йўғрилган мақол ва маталлар асар тилининг жозибадорлигини таъминловчи муҳим воситалардан бири сифатида кўзга ташланади. Масалан, “Нотавон кўнгилга қўтир жомашов”, “Тоққа чиқмасангиз, дўлона қайда”, “Номи улуғ – супраси қуруқ”, “Ошинг ҳалол бўлса, кўчада ич”, “Ўғрини қароқчи уриб турган бўлса”, “Тиззаси йиртиқ иштони йўққа кулгандек бўлади”, “Ҳолвани ҳоким ер” каби.

Адиб мақол ва ибораларни бир ўринда уюшган ҳолда қўллаш асосида ҳам юмор ҳосил қилади. Масалан, Пакана оҳ-воҳ чекиб юрган қизларнинг бошқа биров билан кетиб қолиши ҳақида сўз юритар экан, ёзувчи  “Зикрхона бу ёқда-ю, ҳалимхона у ёқда. Сув келтирган хор-зор-у, кўза синдирган азиз. Айшни нодон суриб, кулфатни доно тортадур”[8], тарзида мазмуни бир-бирига яқин бўлган мақолларни ёнма-ён қўллаш орқали Паканадаги ҳам кулгили, ҳам аянчли ҳолатни тасвирлашга муваффақ бўлади.

Ёзувчининг ўхшатишлари, умуман, поэтик ифодалари замирида ҳам кулги ҳосил қилишга интилиш ётади. Масалан, Пакананинг товуши ҳақида гапириларкан, қиссада “баайни чала пуфланган сурнай”, ёки унинг касалхонада Левон амакини уқалаши ҳақида сўзларкан, “Пакана бир қоп гўштни алоҳида ҳафсала билан уқалай бошлади”, унинг кўнгли йилдан йилга сўлиш ўрнига алангаланиб бораётганлиги ҳақида айтаркан, “Нотавон кўнгилга қўтир жомашов”, ижодга берилиб толиққанлиги таъкидланаркан, “Пакана паккага етган улоқчи отдек сулайиб” каби поэтик ифодаларни келтирадики, булар ёзувчининг юмор яратишдаги ўзига хос маҳоратини намоён этиб туради.

“Юмор ўз объектида қисман бўлса-да идеалга мувофиқ жиҳатларни кўради, уни мукаммаллаштириш, нуқсонларини бартараф қилиш, ундаги умуминсоний қимматга молик жиҳатларни юзага чиқариш мақсадини кўзлайди. Шунинг учун юморда танқид руҳи, нуқсонлар устидан кулиш билан бирга хайрихоҳлик, ачиниш хам мавжуд”[9]. “Пакананинг ошиқ кўнгли” қиссасида ҳам етакчи образ тасвирида ҳазил, мутойиба, айрим ҳолларда киноявийлик билан бир қаторда хайрихоҳлик, инсонга хос нуқсонларни бартараф қилиш мақсади йўлидаги ҳаракат сезилади. Шу боисдан ҳам асар қаҳрамони кулгига йўғрилган ҳолда тасвирланишидан қатъи назар тўла-тўкис китобхоннинг нафратини уйғотмайди. Асардаги эпизодларда ёзувчи унинг характерига хос бир талай ижобий жиҳатларни ҳам параллел тарзда ҳавола этиб боради: ижрада турган хонадонидаги чол-кампирга беминнат ёрдам бериши; Арофатга кўнгли бўлмаса-да, унинг қийин аҳволга тушиб қолганини кўргач, ўзинининг айбини тушуниб етиши ва унга хайрихоҳ муносабатда бўлиши; енгилтабиат аёл Қамара опадан ҳазар қилиши ва ҳоказо жиҳатлар ушбу тимсолга нисбатан китобхоннинг мураккаб бир муносабатини уйғотади: ажабланиш, хайрихоҳлик, ачиниш ва шунингдек, қаҳрамон ҳаётининг тўғри ўзанини топиб олишига умидворлик ва ҳоказо туйғулар қуршаб олади.

Қиссада диққатни тортадиган яна бир муҳим хусусият ёзувчининг юмористик характер яратишда унинг руҳияти тасвирига алоҳида аҳамият беришида намоён бўлади. Юмористик асарларнинг кўпчилигида қаҳрамонни ташқи тарафдан кузатишга муваффақ бўламиз, унинг нуқсонларидан куламиз, унга ачинамиз. Аммо ушбу асарда қаҳрамон ички оламининг бутун мураккаблиги билан намоён бўлиб, китобхонни ўзига жалб этади. Масалан, қуйидаги парчани кўздан кечирайлик: “Ўзида пайдо бўлган тағин бир одатни сезиб қолди. Ким билан ёнма-ён турмасин, беихтиёр зимдан бўй ўлчашар экан: елкасидан келаманми, тирсагидан? Жамоат орасида, кўча-кўйда ҳам гоҳо теварагига разм солиб қолади. Тавба, ҳаммасининг бўйи баланд-а! Худо шундай ҳам урадими одамни?!”[10]. Кўриняптики, жисмоний нуқсони қаҳрамон руҳиятига шу даражада кучли таъсир этганки, у бутун оламни ўзидаги ана шу камчилик юзасидан ўлчайдиган бўлиб қолган. Демакки, у кучли руҳий изтироблар оғушида қолган. Шу боисдан ҳам унинг ҳаёти ана шундай оғриқли муаммолар гирдобида айланиб, ундан чиқиб кетиш учун йўл топишга қийналмоқда. Ёзувчининг характер яратишдаги маҳорати қаҳрамоннинг руҳий олами, ички дунёси тасвирига етарлича ўрин ажратганлиги билан ҳам белгиланади.

Қиссада ҳикоячи тилидан келтирилган қуйидаги қарашлар асарнинг етакчи ғоявий мазмунини тўлақонли тушунишга ёрдам беради: “Аслида-ку, гап сочда ҳам эмас, бўйда ҳам эмас. Зўр бўлсангиз — паканамисиз, новчамисиз ё тепакалмисиз, жингалаксочмисиз — аҳамияти йўқ. Ношуд-нотавон бўлсангиз эса — бари баҳона. Қисқаси, гап омадда. Гап кўнгилда, кўнгилнинг тўқлигида. Йигит кишининг омадини берсин денг. Омади ёр одам қиёфасидага унча-мунча қусурга парво қилмайди. Буни табиатнинг иши деб, ортиқ бош қотирмайди. Негаки, бунга вақт сарфласа, шу билан машғул бўлса, омад кетиб қолади. Уни тутиш эса осон эмас. Омад юришмаса, бир қучоқ соч ҳам, теракдек қомат ҳам бир пул, қуруқ сумбат, холос. Бўйни худо беради, соч — бошдаги омонат мўй, эртами-кечми, ҳаммадаям тўкилиши мумкин. Буни дебгина қайғурмоқ — умрнинг заволи. Дарвоқе, тепакаллик ҳам ҳусн, соч тарамасининг бир тури, холос, деган тушунча бор. Баъзиларга ярашганини айтинг! Билсангиз, машҳур кишилар пакана бўладими, тепакал бўладими, барибир, кўзга иссиқ кўринаверади. Шу нуқсонлари ҳам ёқимли, жозибали, ҳатто суюмли туюлади”[11]. Ушбу қарашлар асарнинг етакчи ғоявий асосини ташкил этади. инсон катта-кичик жисмоний нуқсонларини бартараф этиш устида эмас, балки ўз истеъдоди, тажрибаси, имкониятларининг боридан унумли фойдаланиб, ўзи, қолаверса, инсоният тараққиёти учун хизмат қилиш тўғрисида кўпроқ бош қотирса, унинг жисмоний айрим камчиликлари сезиларсиз даражага эга бўлиши ҳақидаги қарашни асардан келиб чиқадиган асосий хулоса деб ҳисоблаш мумкин. Демакки, асар қаҳрамони Пакана бўй ва мўй ўстириш ишига ортиқ даражада берилмасдан, балки бошида кўпларни лол қолдирган рассомчиликдаги истеъдодини ривожлантиришга бел боғлаганида, балки муаммолар ўз-ўз ўзидан бартараф бўлиб борар эди. Асар китобхонда ана шунинг каби хилма-хил хулоса ва қарашларни уйғотиши мумкинлиги билан эътиборни тортади.

Умуман, олганда, ёзувчи Эркин Аъзам “Пакананинг ошиқ кўнгли” асари билан мустақиллик даври қиссачилигида ҳажвий йўналиш тараққиётига муносиб ҳисса қўшди. Қолаверса, адиб ушбу асарида мукаммал даражадаги юмористик характер яратиш маҳоратини намоён этди.

 Адабиётлар:

1. Ахмедова Ш. Юмор жилолари. – Т.: Фан, 1998. – 48 б.
2. Аъзам Э. Пакананинг ошиқ кўнгли. – Т.: Маънавият, 2001. – 208 б. / Интернет сайти: www.ziyouz.com кутубхонаси.
3. Расулов А. Жасур қалам соҳиби. // Шарқ юлдузи, 2010. – №5. – Б.68-75.
4. Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Т.: Аkademnashr, 2013. – 408 б.

 

                  БУЮК АЖДОДЛАРИМИЗДАН ЎРГАНАЙЛИК!

Шоира Нематовна Ахмедова,  ЎзМТДП Бухоро вилояти Ижроия қўмитаси раисининг маънавий-маърифий ишлар бўйича муовини, филология фанлари доктори, БухДУ профессори

Ўзбек аёли ҳақида гапирганда, энг аввало, оила кўз олдимизга келади. Чунки ўзбек аёлини оиласиз, фарзандларсиз тасаввур қилиш қийин. Бу дегани аёл фақат оила, бола билан шуғулланади, дегани эмас. Халқимиз учун муқаддас бўлган оилани ҳаётимизнинг таянчи деб биламиз. Оиланинг соғломлиги, бағрининг бутунлиги аёл — Она билан боғлиқ. Зеро, оиланинг тинчлиги ва фаровонлиги, эртанинг эгаси  оқил фарзандлар тарбияси аёлга боғлиқ. Шунинг учун “аёлни улуғлаш оилани, ҳаётни, Ватанни улуғлаш демакдир. Бу ҳақиқат ҳар биримизнинг дилимизга жо бўлиши, барча хайрли ишларимизнинг мезонига айланишини истардим”, —  деган эди биринчи  Президентимиз. Шонли тарихимизга назар ташласак, соҳибқирон Амир Темур ҳам аёлларга нисбатан меҳрибон, ўта шафқатли бўлганларини кўрамиз. Ҳаётда аёлларнинг ўрнига алоҳида аҳамият қаратганларки, шунинг учун ҳам фарзандлар, неваралар тарбиясини оқила Сароймулкхоним тарбиясига ишониб топширганлар.

Қутлуғ таваллуд кунларини нишонлаганимиз Ҳазрати мирзо Бобур ҳам буюк бобоси Амир Темур анъаналарини ҳар томонлама давом эттирганини кўрамиз. Айниқса, унинг аёлларга эҳтироми бўлакча экани кўзга ташланиб туради.  “Бобурнома”ни ўқиганда китобхоннинг кўз олдида ўша даврнинг улкан  шахси, сиёсий арбоби гавдаланади. Шу билан бирга табиат ва ҳаёт ошиғи, ўзбек ва форс мумтоз адабиётини ўзлаштирган талантли шоир,  хато ва камчиликларини ҳалол бўйнига олувчи мард, ўз давридаги шоирлар ижодиётига кескин баҳо бера оладиган билимдон танқидчи, ўзбек адабий тилини халқ тили қолипига солишга астойдил уринган зийрак адиб, мустаҳкам давлат қуриш йўлида қийинчиликлардан қўрқмайдиган жасур, шу билан бирга Аёлни ҳурмат қиладиган, унинг қадрига етадиган олижаноб қалб  эгаси сифатида ҳам  ҳайратга солади.  Шунинг учун “Бобурнома” аёлни севишни, қадрлаш илмини ҳам бизга ўргатади.

Онаси оқила ва меҳрибон Қутлуғ Нигорхоним, ақлли ва тадбиркор, бир кентни бошқаришга кучи етадиган мулоҳазакор бувиси Эсон Давлат бегимнинг тарбияларини олган Бобурнинг ёш қалбида Аёлга бўлган юксак ҳурмат жуда эрта ўсгани маълум. Онаси ҳақида “Бобурнома”да: …Манинг волидам Қутлуқ Нигорхоним эди. Аксар қазоқликларда ва фатаротларда манинг билан билла эдилар. Кобулни олғандин беш-олти ой сўнгра, тарих тўққуз юз ўн бирда Тенгри раҳматиға бордилар” деб ёзади.  “Юлдузли тунлар”да опаси Хонзода бегим учун изтироб чекиб, гулдек опасининг кекса Шайбонийхонга хотин бўлишга рози бўлганлигидан қалби ларзага келган Бобур ҳатто мағлубиятга, ўлимга ҳам рози бўлгани тасвирларини эслайлик: “Менинг мағлубиятим сизни иложсиз қолдиргани рост. Лекин инингиз ҳали тирик. Мен асир тушмоқчи эмасмен.Бир ўлим бўлса, ҳамма вақт бор.Ажал етмаган бўлса, сизларни олиб чиқиб кетурмиз. Куним битган бўлса, илкимда қилич билан жон беремен.Ана ундан кейин ризолик берсангиз майли. Унда ҳеч ким “ўзи омон қолиб, эгачисини қурбон қилди” деёлмас.Менга бундай маломатдан ўлим афзал. Ризо бўлманг”.(“Юлдузли тунлар”.226-бет).

Бобурнинг қизи Малика Гулбаданбегим “Ҳумоюннома” асарида отасининг бу хислатлари, атрофидаги аёлларга  эътибори баландлиги, меҳрибонлиги ҳақида ёзади: “Ўн бешта подшоҳнинг хазинаси отам ҳазратларининг қўлига тушди. Ҳинд амирлари ўтган подшоҳларнинг хазинасини  бировларга  бўлиб бериш жанжалга сабаб бўлиши мумкин, деб эътироз билдиришган экан. Отам ҳазратлари Хожа Калон бекка шундай деб тайинлабди: “Сиз бу совғаларни кекса амма ва холаларимга, опа-сингилларимга ва ҳарамдаги ҳар бир аёлга олиб  олиб бориб берасиз. Мен сизга рўйхат қилиб бераман ва сиз шу рўйхат асосида совғаларни тарқатиб берасиз, Сиз девони ом турган боғда ҳар бир малика учун махсус уй қурдирасиз, унинг деворларини яхшилаб безатасиз ва зиёфат учун мўлжалланган жой тайёр бўлгач, улар ана шу зиёфат уюштириб, ғалабамизни нишонлайдилар ва бизнинг ҳақимизга дуо қиладилар.

         Ҳар бир маликага Султон Иброҳимнинг раққоса қизларидан биттадан канизак, бир товоқда қизил лаъл, дур ва гавҳар, олмос ҳамда иккитадан патнисда Ёқут ва зумрад каби қимматбаҳо тошлар, шунингдек, ҳар бир тури тўққизтадан бўлган куйлак ва сарполар берилди.

           Опа- сингилларим ва уларнинг болаларига, қариндошларимиз ҳарамидаги аёлларга, бошқа маликаларга, уй бекаларига, энагаларга ва кўкалдошларга уларнинг аёлларига, умуман, ким ўша ерда туриб бизни дуо қилиб турган бўлса, ҳаммага улуш берилди”.

Кўринадики, Бобур мирзо аёлларни жуда қадрлайди, доим уларнинг ҳурматини жойига қўйишга ҳаракат қилади. Яна бир мисол, Гулбаданбегимдан: Бобур мирзо яқинларини Кобулдан Аграга келишларини сўрайди. Олти ёшли Гулбаданбегим “онам ҳазратлари” деб эъзозлайдиган Моҳим бегим билан Боғи Зоғон боғига келганларида бизни отам ҳазратлари юборган икки тахтиравон ва уч отлиқ киши кутиб олди деб ёзади. “Биз шошилинч тарзда йўлга тушиб, Куйилдан Агра томон йўл олдик. Отам бизни кутиб олиш учун шу боққача келмоқчи бўлиб турган экан. Шом намози пайтида кимдир келиб: “Мен малика ҳазратларини бу ердан тўрт милча масофада келаётганда ёнидан ўтиб, илдам юриб келдим” дебди. Подшоҳ отам отини эгарлаб келишларини ҳам кутмай, яёв йўлга чиқибдилар. У киши бизни, бизга ажратилган уй олдида кутиб олдилар. Онам ҳазратлари тахтиравондан тушмоқчи бўлганларида, у киши буни кутмай, бизга қўшилиб, бизни ўз уйлари томон етакладилар”.

Бобурнинг муҳаббати шу даражада кучли, қалби меҳрга тўла эдики, севган ёри учун жонини фидо этишга тайёр ва буни рубоийларида ҳароратли мисраларда шундай ифодалаган эди:

           Сен гулсен, мен ҳақир булбулдурмен,

           Сен шуъласену ул шуълага қулдурмен.

           Нисбат йўқтур деб ижтиноб айламаким,

           Шоҳмен элга, вале сенга қулдурмен.

Ёки унинг фарзандларига бўлган меҳри муҳаббатидан ҳам “Бобурнома”, “Ҳумоюннома” сабоқ беради. Гулбаданбегимдан: “Мен подшоҳ отамнинг оёқлари остига ўзимни ташладим. Отам мендан кўпгина саволлар сўрадилар ва мени бағрига босиб, анча вақт қучоғида олиб ўтирдилар. Мен фақир бундай меҳрибончиликдан шунчалик ўзимни бахтиёр сезардимки, ундан ортиғини тилаш инсофдан бўлмас эди”.

Ҳинд халқининг улуғ фарзанди, йирик давлат арбоби Жавоҳарлаъл Неру Бобур мирзо ва бобурийларнинг фаолияти ҳақида тўхталиб: ” Бобур дилбар шахс, Уйғониш даврининг типик ҳукмдори, мард ва тадбиркор одам бўлган. У санъатни, адабиётни севарди, ҳаётдан ҳузур қилишни яхши кўрарди. Унинг набираси Акбар яна ҳам дилбарроқ бўлиб, кўп яхши фазилатларга эга бўлган. Мард, жасур, истеъдодли лашкарбоши, раҳмдил ва шафқатли, идеалист ва хаёлпараст, шу билан бирга у ҳаракатчан, ўз ишини давом эттирувчиларнинг садоқатига сазовор бўлиш учун интилувчи одам бўлган” деб ёзган эди. Санъатни, адабиётни, гўзалликни севган Бобур мирзо гўзаллик тимсоли бўлган Аёлга ҳурмати баланд эканлигини унинг лирикаси  кўрсатиб турибди. Бу шеърий асарларнинг асосий мазмуни ватан, ёр ва муҳаббатнинг тавсифи, ҳижрон аламларидан изтироб чекаётган қалбнинг дардларини баён этишдир:

Хазон япроғи янглиғ  гул юзинг ҳажрида сарғардим,

Кўриб раҳм айлагил, эй лоларух, бу чеҳраи зардим…

Рубоийларида эса  кўнглидаги яширин дардларини, ўз севгили ёрига бўлган муҳаббат туйғуларини, ундан айрилиб чеккан азобларини, она-юртини соғиниб, унга қайтиш орзусидаги  қалб изтиробларини самимий ва ёрқин тасвирлайди:

Жонимда менинг ҳаёти жоним сенсен,

   Жисмимда менинг руҳи равоним сенсен.

Бобирни сенингдек ўзга йўқ ёри азиз(и),

                                 Алқиссаки, умри жовидоним сенсен.

Маънавий-маърифий билим чашмаси бўлган ислом дини ҳам бизни доимо бир-биримизга меҳрли бўлишга ўргатиб келади. Ҳаммамизнинг қалбимизда ота-онамиз, яқинларимиз, қон-қариндошларимиз дўстларимизга, ўзимиз севган барча инсонларга нисбатан муҳаббат бўлиши лозимлигини уқтиради. Ҳазрат Навоий ҳам буни “ўтлуғ” сатрларда шундай ифодалайдилар:

            Олам аҳли билингизким, иш эмас душманлиғ,

           Ёр ўлинг, бир- бирингизгаким, эрур ёрлиғ иш.

Шундай экан, ҳар куни бир-бирига меҳр кўзи билан қарасак, қиладиган эзгу ишларимизни Яратганнинг ўзи қўллаб- қувватлайди.   Шунинг учун юртбошимиз “фарзандларимизни она- Ватанга муҳаббат, бой тарихимиз, ота-боболаримизнинг муқаддас динига садоқат руҳида тарбиялаш учун, таъбир жоиз бўлса, аввало уларнинг қалби ва онгида мафкуравий иммунитетни кучайтиришимиз зарур”, —  деб таъкидлайди.

Бугун юртимизда аёллар, ёш қизлар учун барча имкониятлар эшиги очиқ. Ана шу имкониятлардан фойдаланиш, буюк аждодларимиз анъаналарини давом эттириш, миллатимизнинг номини аждодларимиз каби дунёга танитиш имкониятидан четда турмаслик лозим. Ҳазрат Бобур мустақилликка эришган бугунги кунларимизда ҳам ўзининг “тақдирнома”си, фироқномаси, сабрномаси (С.Саййид) —  “Бобурнома”си билан тарих сабоқларидан хулоса чиқариш илмини ўргатмоқда, Ҳазрати инсонни севиш, уни қадрлаш илмидан сабоқ бермоқда.

              “Бобур биз учун энг ёрқин, энг маҳобатли бир юлдуз. Бу юлдуз ҳам жуда олис, ҳам беҳад юксак. Унинг завқбахш нури ҳеч қачон сўнмайди.Ана шу мусаффо нур бизу сизнинг онг ва идрокимизни  ёришувига хизмат қилади. Бундан қарийб беш аср муқаддам шундай бўлган. Ҳозир ҳам шундай. Кейин ҳам шундай бўлиб қолаверади” деб ёзади адабиётшунос олим И.Ҳаққулов. Ҳақиқатан ҳам Ватанни севишни, ота-она, дўстларимиз, яқинларимизга муҳаббатни, ватанпарварликни буюк Бобурдан ўрганишимиз керак эмасми! Фахр қилса арзийдиган, халқи учун фидойи аждодларимиз, дунёни лол қолдираётган миллий анъаналаримиз бор экан, уларни ҳар куни ёд этиш, уларга эргашиш ҳаётимизни, умримизни безайди, маънавиятимизни бойитади, қалбимизни ғурурга тўлдиради. Пандемия — бутун дунё таҳликали кунларни бошидан кечираётган бир даврда ёшларимиз — озод ва обод Ватанимизнинг, келажагимизнинг посбонлари ёт ғояларга берилмаслиги учун маънавий иммунитетни оширишимиз, саккизинчи мўъжиза бўлган китоб билан дўстлашиб, миллий ўзлигимизни асрасак, буюк боболаримиз руҳи биздан шод бўлғуси!

                   Бори элга яхшилиғ қилғилки, мундин яхши йўқ,

                   Ким, дегайлар даҳр аро қолди фалондин яхшилиғ!

 

[1] Расулов А. Жасур қалам соҳиби. // Шарқ юлдузи, 2010. – №5. – Б.74.

[2] Аъзам Э. Пакананинг ошиқ кўнгли. – Т.: Маънавият, 2001. – 208 б. Интернет сайти: www.ziyouz.com кутубхонаси.

[3] Ахмедова Ш. Юмор жилолари. – Т.: Фан, 1998, 12-б.

[4] Аъзам Э. Пакананинг ошиқ кўнгли. – Т.: Маънавият, 2001. – 208 б. Интернет сайти: www.ziyouz.com кутубхонаси.

[5] Ўша асар. / Интернет сайти: www.ziyouz.com кутубхонаси.

[6] Ўша асар. / Интернет сайти: www.ziyouz.com кутубхонаси.

[7] Ўша асар. / Интернет сайти: www.ziyouz.com кутубхонаси.

[8] Ўша асар. / Интернет сайти: www.ziyouz.com кутубхонаси.

[9] Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Т.: Аkademnashr, 2013, 378-б.

[10] Аъзам Э. Пакананинг ошиқ кўнгли. – Т.: Маънавият, 2001. – 208 б. / Интернет сайти: www.ziyouz.com кутубхонаси.

[11] Ўша асар. / Интернет сайти: www.ziyouz.com кутубхонаси.