Султонмурод ОЛИМ

 

Бадиа

 

Ислом конференциясининг  Таълим, фан ва маданият масалалари бўйича ташкилоти ‒ АЙСЕСКО (ISESCO) Бухоро шаҳрини 2020 йилда “Ислом маданияти пойтахти” деб эълон қилди.  2007  йили Тошкент шаҳри худди шундай шарафга муяссар бўлган эди. 

Ўзбекистонимиз тарихида, маданияти, маънавияти ва адабиёти ривожида  Бухоронинг айрича ўрни ва аҳамияти бор. Ушбу мақола ҳам шундан далолат беради.

 

Бухоро зиёратини нимадан бошлаш керак?..

 

Бухоро вилоятининг Вобкент туманидаги Қирғизон қишлоғида туғилиб ўсганман. Тилим ўзбекча чиққан. Қирғиз ‒ ўзбек уруғларидан бирининг номи. “Қирғизон” сўзи “қирғизлар” деган маънони англатади.

Ҳар қандай боланинг тили чиқиши – бу дунёдаги мўъжизаларнинг мўъжизаси ҳисобланади. Инсонгагина Худо ақл берган. Лекин тилни инсоннинг ана шу ақли яратган. Олимлар ҳар қанча ўрганмасин, турли-туман назариялару қарашларни илгари сурмасин,  бизнингча, ҳали ҳеч ким тилларнинг яралиши сирини топгани йўқ, яъни бу борада воқеликни тўғри акс эттирадиган хулосаларга келинмаган.

Ён-атрофимизда яна бир тил борлигини бола тасаввурим ажойиб мўъжиза янглиғ қабул қилган. Тожик тилини уч-тўрт ёшлигимдан ўргана бошлаганман. Онамиз мактабни ҳам, техникумни ҳам тожикча битирган, тожик мактабида бир неча йил дарс берган бўлсалар ҳам, бизнинг қишлоққа келин бўлиб тушганларидан бошлаб ўзбек мактабида ишлаганлар. Кейинчалик институтда ўқиб, ўзбек тили ва адабиёти муаллими ҳам бўлганлар. Қаранг, онамиз биз ‒ оилада ўсган 9 фарзанднинг ҳеч бири билан тожикча гаплашмаганлар. Фақат гап орасида ўз она тилларидаги айрим халқ мақоллари, байтлар ва мисраларни келтириб ўтар эдилар (улар раҳматли укам Мирзааҳмад Олимовнинг “Сино” журнали 2007 йилги 3-сонида “Хадича бибидан қолган ҳикматлар” мақоласида батафсил таҳлил этилган). Она боласи билан  қайси тилда сўзлашишни бошлаган бўлса, фарзанд учун умрининг охиригача шу тил она билан гаплашадиган восита бўлади-да. Эҳтимол, шунинг учун ҳам “она тили” дермиз? Она билан ҳар қандай бошқа тилда гаплашиш амалда сунъийлик, сохталик, носамимийлик бўлур эди.

Тожикчани, асосан, она тараф қариндошлар меҳмон бўлиб келганида ёхуд биз Шофиркон ёки Пешкў туманидаги хеш-ақраболарникига борганда ўрганар эдим. Баъзан-баъзан  Бухоро тожиклари ва ўзбеклари никоҳ тўйларидаги саломномалар, айрим тўй-ҳашамлардаги мухаммасхонликларда ижро этилган форсий шеърларни эшитганман. Бухоронинг шундай туркий ҳудудида улғайганмизки, мактабимизда бир нафар ҳам тожик бола ўқимаган.

Ҳозирги Ўзбекистон миллий университетининг Журналистика факультети  3 ‒ 4-босқичида бир гуруҳга чет тили сифатида форс тили ўқитилди. Бцу тилни жон-дилим билан ўрганишга киршиб кетдим.  Хуллас, мен учун сеҳрли туюлган бу тилда Тошкентда ўқиган ва ёдлаган биринчи шеърим Абу Абдулло Рудакийнинг “Бўйи жўйи Мўлиён…” деб бошланадиган қасидаси бўлди.

Адабиётшунос бўла туриб, очиғи, кўп шоирларимизнинг шеърни “илоҳий” деб таърифлаши кўнгилга унча ёқинқирамайди. Аммо шундай шеърлар бўладики, улардаги фавқулодда бадиий юксакликни кўриб, бу ‒  бевосита илоҳий илҳом ҳосиласи, деб юборганингни ўзинг ҳам билмай қоласан. Биргина мисол келтириш керак бўлса, буюк Алишер Навоийнинг “Қаро кўзум…” ғазалини бошқача баҳолашнинг иложи йўқ. “Бўйи жўйи Мўлиён…”ни ҳам, ҳеч иккиланмасдан шундай яратмалар сирасига киритиш керак.

…Бухоро вилоятида раҳбар лавозимларда ишлаган бир биродаримиз ҳикоясига қулоқ тутайлик:

“Вилоятимизга Германиядан бир мансабдор шахс меҳмон бўлиб келди. Уни олиб юриш хизмат юзасидан каминага топширилган эди. Кўнгли учун:

‒ Бухоро зиёратини нимадан бошлашимизни истайсиз? ‒ деб сўрабман-да. “Ихтиёрингиз, ахир, сиз Бухорони мендан яхши биласиз”, ‒ деса керак”, деб ўйлаган эдим. Қаёқда?!

‒ Албатта, Мўлиён ариғини зиёрат қилишдан, ‒ деса бўладими? Ана энди аҳволимни бир тасаввур қилиб кўринг. Шариф шаҳардаги диққатга сазовор кўп-кўп жойларни беш бармоқдек биламан-у, лекин Мўлиён ариғи‒ қайси ариқ, у қаердан оқиб ўтади, бугун ҳам борми, бўлса, оти ‒ нима, билмасам.

Яхши ҳам, тарихчиларимиз бор, музейларимиз, уларнинг зукко ходимлари бор. Телефон орқали аниқлаштириб олишга тўғри келди. Ариқ зиёратига бордик. Меҳмон унинг қирғоғига тиз чўкиб, йиғлади, лойқа бўлса ҳам, сувидан кафтига олиб бир неча қултум ичди. Ҳайронлар қолдим.

На илож, у мендан сўраши керак бўлган нарсаларни мен ундан сўрай кетди:

‒ Бу қандай ариқ? Нега Бухоро зиёратини айнан у билан “кўришиш”дан бошладингиз?

Ғарблик меҳмон саволимга савол билан жавоб берди:

‒ Абу Абдулло Рудакийни билмайсизми? Унинг машҳурдан-машҳур “Бўйи жўйи Мўлиён…”ини ўқимаганмисиз?..”

 

 

Кўз ёшларни яширган сув

 

Энди марҳум шоир, 40 йилча Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Бухоро вилояти бўлимини бошқарган Тошпўлат Аҳмад акамизнинг ҳикояларига қулоқ тутайлик:

“Бир гал Бухорога Тожикистон халқ шоири Шерали Лойиқ келди.

‒ Аввал мени Мўлиён ариғи зиёратига олиб борасиз, ‒ деди.

‒ Малик ул-калом Абу Абдуллоҳ Рудакийни кўрган, уни маҳлиё этган ариқ бу! ‒ деб тўйиб-тўйиб йиғлади. Бу ҳам камлик қилгандай, ҳаво анча салқин бўлишига қарамай, мириқиб-мириқиб чўмилди. Юз-кўзларидан оққан сув  ёш томчиларини яширди…”

 

 

“Тахт чун бўлди хондин холи…”

 

Тарих тарих бўлиб ҳали ҳеч ким Бухорони Х аср қалам соҳиби, “Малик ул-калом”(“Сўз подшоҳи”)  унвони билан шарафланган Абу Абдуллоҳ Рудакийчалик таърифу тавсиф қилган эмас. Бу шоир ҳозирги Тожикистон Республикасининг Сўғд вилоятига қарашли Панжакент  шаҳрида таваллуд топган бўлса ҳам, сомонийлар ҳукмронлиги замонларида узоқ йиллар Бухорода яшаб, ижод қилган. Лекин унинг Бухоро ҳақидаги энг зўр шеъри ‒ “Бўйи жўйи Мўлиён…”

Рудакий  қасидаси билан боғлиқ бир машҳур ривоят бор.

Айтилишича, Бухоро амири дам олиш, ов қилиш учун мамлакатнинг ғарбига ‒ Амударёнинг нари ёғига, ҳозирги Туркманистоннинг Лебоб (эски Чоржўй) вилояти ҳудудларига жўнади. Ов жозибаси, у ердаги дала-дашт, гўзал табиат, мусаффо ҳаво сомоний амир кўнглига хуш ёқиб, сарой машмашаларидан мосуво ҳолда анча вақт ўша ерда қолиб кетди.

Ҳолбуки, мамлакат хавфсизлиги жиҳатидан ҳукмдорнинг маълум муддат пойтахтдан узоқда бўлиши кўп ёмон оқибатларга олиб келиши мумкин. Бу масалада, яхшиси,  буюк Алишер Навоийга қулоқ тутайлик.

“Сабъайи сайёр” достони асосий воқеасидан хабари бор киши яхши биладики, кайф ҳолатда бўлган Баҳром овдаги маҳоратини мақтамагани, яъни бунга машқ билан эришиш мумкинлигини айтгани учун суюкли рафиқаси, яъни Дилоромни қаттиқ  жазолайди.  Аввал уни ўлдирмоқчи бўлади. Аммо баъзи аъёнлари аёл кишини қатл этиш яхши эмаслигини айтишади. Кейин уни сувсиз бир биёбонга олиб бориб, икки сочига боғлаб, ташлаб келишади. Эрталаб шоҳнинг ҳуши ўзига қайтади. Ёрини сўрайди. Аҳволни билгач, ўша дашту биёбонга рафиқасини излаш учун бормоқчи бўлади. Лекин тожу тахт номуси ҳам, эл-улус хижолати ҳам бунга йўл қўймас эди. Учинчи куни шоҳ беихтиёр туриб, аёли ташлаб келинган  дашт сари йўл солади. Дилоромни излашга тушади. “Ҳеч бўлмаса, мурдасини топарман, уни дафн этиб, устида ўзим ҳам жон топширарман”, – деб ўйлайди. Тополмайди. Оҳу вовайло чекади. Дунёни унутиб, ўша чўлда афғон чекиб, қолиб кетади.

Аъёнлари ҳам бирга борган эди. Халқ ҳам подшоҳ кетидан чўлга кўчади. Ноиложликдан ўша ерда ҳукмдор учун оқ уй тиклаб беришади. “Атроф-жавониб, подшоҳ шу ердан туриб  мамлакатни  бошқаряпти, деб ўйласин”, –  дейишади. Чунки давлатчиликда шоҳнинг тахтдан йироқда бўлиши кўп-кўп хавф-хатарга сабаб бўлиши мумкин. Бу ўгитни улуғ Навоийдан ўтказиброқ айтишнинг ҳеч иложи йўқ:

 

Тахт чун бўлди хондин холи,

Фитнадин холи ўлмас эл ҳоли[1].

 

Бухоро хавф остида эди. Душманлар шоҳсиз қолган пойтахтга ҳужум тадоригини кўра бошлади. Аҳли аъёнлар ҳар ҳарчанд уринмасин, қанча ялиниб-ёлвормасин, қайсар амирни пойтахтга қайтаришнинг йўлини топа олишмади.

Охири, буюк шоир ва хонанда Рудакийдан шоҳнинг кўнглини эритадиган, унинг руҳига таъсир қиладиган, юрагига жиз этиб тегадиган бир шеър ёзиб, шоҳни Бухорога қайтаришга ундашни илтимос қилишди.

Ана шунда буюк шоир “Бўйи жўйи Мўлиён…” қасидасини ёзиб, унга куй басталаб, шоҳ ҳузурида ўзи тамом маҳорат билан қўшиқ қилиб куйлади.

 

 

“Ватанимдур, Втанимдур, Ватанимдур, Ватаним!..”

 

Агар буюк Муҳаммад Фузулийдан биргина сатр айтинг, десалар, шу сўзларни келтирар эдим…

Инсонда Ватан туйғусидан нозикроқ, буюкроқ, таъсирчанроқ, жозибадорроқ туйғу топилармикан?!

Ким ҳам киндик қони тўкилган, униб-ўсган гўшасини жон-дилидан яхши кўрмайди?!

Ким ҳам юртдан йироқ тушганида юраклари ўртаниб-ўртаниб, уни соғинмайди?!

Ким ҳам она юрт булоқларию дарёларию анҳорларию ариқлари сувларидан кафтига олиб, ҳўпламайди?!

Бундан ҳам қониқмай, қирғоқ узра тиз чўкиб, сажда қилиб, юзларини босиб,  бу сувдан қониб-қониб ичмайди?!

Ватан олдида шоҳу гадо ‒ баробар!

Сомоний амир ҳам бундан мустасно эмас.

Аввало, Бухорони Рудакийнинг ўзи ҳам қаттиқ соғинган эди. Қўшиқ  бошлаганда беихтиёр ўзи ҳам йиғлади, сози ҳам нолаю фиғон қилди.

Ўзи, асли, сувнинг, анҳорнинг мутлақо ҳиди бўлмайди. Лекин шоиртаъб кўнгил юртдан узоқда шаҳри Бухоронинг шундоққина шимолидан оқиб ўтган қадим ва сўлим Мўлиён анҳорининг хушбўй-хушбўй ҳидларини туя бошлаган бўлса, не ажаб?!

Ахир, бу ариқ бўйида сомонийларнинг жаннатмонанд боғлари, бу боғлар бағрида эса гўзал ёзги саройлари бор эди. Шу боғларда, анҳор қирғоқларида яйраб-яшнаб, Яратганга ҳамду сано айтаётган не-не гиёҳ, не-не гулу чечак, не-не наъною ялпизлар таратган хуш бўйларни айтмайсизми?!

Бу анвойи ҳидлар беихтиёр она юртдаги меҳрибон ёру дўстларни ёдга солган бўлса-чи?!

Бу илоҳий қўшиқ ҳаммани ‒ шоҳу гадони хаёлан она Бухоро сари етаклаб кетди.

 

Дилкаш наво қудрати

 

Бу оламда энг аввал “Ярал!” маъносидаги “Кун!” деган сўз яралган.

Шунинг учун Пайғамбаримиз Муҳаммад (с. а. в.) марҳамат қиладиларки: “Сўзда сеҳр бор, шеърда эса ‒ ҳикмат”. 

Шунинг учун Навоий ҳазрат айтадиларки:

 

Донау дур сўзини афсона бил,

Сўзни жаҳон баҳрида дурдона бил.

 

Сўзнинг қудрати-ку, шунчалар экан, борди-ю, унга дилкаш мусиқа ҳам қўшилса-чи? Агар шеърга ёқимли мусиқа ҳам уланса, бунинг кўнгилга таъсирини Ер юзидаги бирон-бир асбоб-ускуна ўлчаб бера олмайди.

Яна Навоий бобомизга қулоқ тутамиз:

 

Базмда ҳар мутриби дастон саро,

Чекса тараннум била дилкаш наво.

 

...Ё бу наво зимнида асраб маҳал,

Чекса Навоий сўзидин бир ғазал.

 

Базмда ул лаҳза алолони кўр,

Кўйи харобот аро ғавғони кўр.

 

Кўрки, нечукдур яқо чок айламак,

Ўзни фиғон бирла ҳалок айламак.

 

Ҳар Ватаннинг ана шундай илоҳий қўшиқлари бўлади.

Қўшиқ ҳамиша элу юртни бало-қазодан асрайди.

Ҳар юртнинг қўшиғи омон бўлсин!

Бухоро амирининг Чоржўйда ов билан машғул бўлиб юриши ҳам худди шоҳ Баҳромнинг дашту биёбонда қолиб кетишига ўхшайди.  Баҳромни-ку эссиз-ҳушсиз бир ҳолатида аъёнлар саройга олиб келишади. Аммо сомоний амирни бир қўшиқ Бухорога қайтарди. Ҳали суруд охирига етмасдан, унинг “Бухоро” деган сзлари жаранглаши билан амир отларни пойтахт сафари учун ҳозирлашга ҳукм қилди. Қўшиқ тугаши билан, ҳатто, оёғига этигини ҳам киймай, отга минди. Ўша куниёқ аъёнлари билан пойтахтига кириб келди.

 

 

“Мўлиён”нинг маъноси

ёхуд Вобкент билан Қувани боғлаган китоб

 

Ўзбекистон халқ артисти Хайрулла Лутфуллаевнинг ўтган асрнинг 70-йлларида хит бўлган бир ашуласида:

 

Авваламбор, севмагин эди

Ўзингни ҳам, мени ҳам қийнаб, –

 

деган сатрлар бор. “Мақола мавзусига бунинг нима алоқаси бор?” – дерсиз?  Алоқаси шундаки, мабодо, Мўлиён ариғи билан боғлиқ минг йил бурунги шеър таҳлил қилинаётган экан, ўқувчи учун “Мўлиён” сўзининг маъноси ҳам ношоён қолмаслиги керак-да.

Тарихни тарих китобларидан ўрганиш керак. Бу – оддий ҳақиқат.

Марказий Осиё ўтмиши ҳақида ўзимизнинг олим ёзган илк китоб – Бухоро вилоятининг Вобкент туманидаги Наршах қишлоғидан бўлган Абу Бакр Муҳаммад  ибн Жаъфар ибн Закариё ибн Хаттоб ибн Шарик  Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асари. У айнан ўша Рудакий яшаган сомонийлар замонида, яъни Х асрда, аниқроғи, 943/944 йили  араб тилида битилган. Бироқ ўша асл нусха бизгача етиб келмаган. Уни 1128 йили Фарғона вилоятининг Қува шаҳридан бўлган Абу Наср Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Наср Қубовий арабчадан форс-тожик тилига ўгирган.  У айрим қисқартиришлар ҳам қилган. 1178/1179 йили Муҳаммад ибн Зуфар ибн Умар ана шу таржимани яна баъзи қисқартиришлар билан таҳрир қилган. Аммо бизгача етиб келган вариантдда 1220 йилгача бўлган даврга оид айрим тарихий воқеалар ҳақида ҳам маълумотлар учрайди.

Хуллас, ана шу “Бухоро тарихи”да “Жўйи Мўлиённинг баёни ва унинг тавсифи” деган фасл бор.  Ёзилишича, Бухоро ҳисор(арк)ига шимолий-ғарбий тарафдан бир текислик туташ эди. Уни авваллари “Даштак”, яъни “Даштча” дер эдилар. Ҳамма ёғи қамишзор эди. Мўлиён ариғи шу ердан оқиб ўтгани учун атрофидаги ерлар жуда баҳаво эди. Бу ерлар Бағдод халифаси Мустаъин ибн Муътасимнинг лашкарбошиси бўлган Ҳасан ибн Муҳаммад ибн Толутга тегишли эди.

Бир куни Амир Исмоил Сомоний Бухоро аркидан ана шу кўм-кўк Даштак томонларга қараб турганида ёнида  отасининг мавлоси, яъни устози[2] Симо ул-Кабир ҳам бор эди.  Унга: “Бир кун келиб, Худо имкон берса, бу ерларни сотиб олиб, сиз ва авлодингизга берар эдим”, – деди. Фаришта: “Омин!” – деган экан. Ниятига етиб, бу жойларни 10 минг дирамга  сотиб олди. Биринчи йилдаёқ қамишнинг пулидан 10 минг дирам қўлга критди. Кейин  бу ерларни обод қилиб, гўзал саройлар ва  обод боғлар барпо этди. Ваъдасида туриб,   ерларнинг катта қисмини мавлоларга, яъни маволийлар бошқарган жоме масжидига вақф қилиб берди. Шундан бу ерлар “Жўйи Маволиён”, яъни “Улуғ устозлар ариғи” номини олди. Наршахий асарида оддий халқ уни “Жўйи Мўлиён” дейишини ҳам қайд этган[3]. Наршахий далолат берадики: “Амир Исмоилдан кейин унинг фарзандларидан кимки амир бўлса, у гўзаллиги, тоза ва хушҳаволиги туфайли Жўйи Мўлиёнда ўзи учун боғ ва кўшклар бино қилди”[4].

“Бухоро тарихи”да яна маълумот берилишича, Амир Мансур ибн Нуҳ милодий ҳисобда 961 йилнинг 11 декабрида айнан Жўйи Мўлиёнда тахтга ўтирди. Англашиладики, Жўйи Мўлиёнда сомонийларнинг саройи бўлган. Ана шу ҳукмдор Бухоро шаҳрининг Регистонида сарой қурдириб, ўша ёққа кўчади. Бироқ бир йил ҳам ўтмасдан у саройга ўт кетиб, ёниб битади. Амир яна Жўйи Мўлиёнга кетади. “Кейин подшоҳлар саройлари Жўйи Мўлиёнда бўлган”[5], – деб ёзилади китобда. Шундан сўнг тарихчи Жўйи Мўлиённи таърифини қистириб ўтади: “Жўйи Мўлиённинг жаннатни эслатувчи гўзал мақомидан кўра яхшироқ бирор жой ва манзил Бухорода йўқ эди. Чунки унинг ҳамма жойи саройлар, боғлар, гулзорлар ва бўстонлар билан қопланган. Доимий оқиб турувчи сувлар [билан таъминланган]. Унинг чаманзорлари бир-бирларига туташиб кетган ва уларнинг ораларидан ариқлар ўтиб, чаманзорлар ва гулзорлар томон минг тарафга қараб оқар эди.  Оқиб турган сувларни томоша қилган ҳар бир киши: “Бу сув қаердан келяпти-ю, қаерга кетяпти?” – деб, ҳайратда қолар эди. Ўз замонининг нодир устодлари ва меъморлари ана шундай тарҳ чизган эдилар. Бир бахтли [шоир] бундай деган , байт:

 

Ҳаёт суви бу чаманга келди-ю, зор-зор йиғлаб кетди,

Бу гулшанни ташлаб кетиш шарт эканлигидан нолалар қилиб кетди”[6].

 

Тарихчи Бухоро ҳисор(арк)и олдидаги Регистондан то Жўйи Мўлиён, яъни Даштаккача ҳам ниҳоятда обод эканини қайд этади: “Яна Регистоннинг дарвозасидан то Даштаккача [бўлган] ҳамма ер тошдан ишланиб, нақшланган, бир тартибда [қурилган] баланд уйлар, турли суратлар ишланган меҳмонхоналар, чиройли боғлар ва яхши сарҳовузлар билан банд эди. Сада қайрағочлар шундай бир тарзда чодир шаклини олган эдики, сарҳовуз лабидаги ўтирадиган жойга шарқ томондан ҳам, ғарб томондан ҳам заррача Қуёш тушмас эди. Бу чорбоғларда нашвати, бодом, ёнғоқ, гилос, жилон жийда ва анбар бўйли жаннатда бўладиган ҳар бир мева ғоятда яхши ва гўзал тарзда [ўтқазилган] эди”[7].

Демак, Жўйи Мўлиён Рудакий ўз қасидасида мақтаганчалик, сомоний амир қалбида бу гўзал гўша соғинчи жўш урганчалик бўлган экан.

Ҳозир ҳам халқ бу ариқни “Жўйи Мавлавиён” деб атайди. Бу ана ўша биринчи номга кўпроқ ҳамоҳанг келади. Чунки “мавлавий” ҳам “мавло” сўзининг сифат шакли. “Мавлоно” ҳам – шу сўзнинг бир шакли. Яъни “маволиён” билан “мавлавиён” – бир маънога эга. Манбаларда буюк шайх ва шоир  Жалолиддин Румийнинг гоҳ “Мавлоно”, гоҳида эса “Мавлавий” тарзида тилга олиниши фикримизнинг исботи бўла олади.

Бухоро амирлари аввал замонлардан мамлакатни навбати билан турли қалъалардаги саройлардан туриб бошқаришган. Яъни Жўйи Мўлиёндаги сарой ҳам сомоний амирларнинг қароргоҳларидан бири бўлган. Одатда саройлар дарё, сой ёки анҳор ёқасида бунёд этилган. Масалан, Бухоро вилоятининг Қоракўл тумани ҳудудидаги қадимий қалъаси Амударёга оқиб ўтган Қашқадарёнинг ўнг қирғоғига қурилган. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг отаси Фарғона давлатини Сирдарёнинг ўнг қирғоғига жойлашган Ахсикент қалъасини сарой қилган. Бухоронинг қадимий арки чап ёнидан ҳам қадимда анҳор оқиб ўтган. Мўлиён ариғи ҳам, табиийки, сомонийларнинг бу ердаги саройи ёнгинасидан оққан.

 

 

Мўлиён қаердан қаерга оқади?

 

Мўлиён ариғи ҳозир ҳам бор. Бухоро шаҳрининг 5 – 6 чақирим шимолидан ўтиб, Ситорайи Моҳи Хосса тарихий ёзги саройининг шимолидан, ҳозирги Бухоро шаҳрига кириб келиш рамзий дарвозаси ёндан қиблага томон оқиб ўтади. Бухоро туманининг собиқ “Маданият” жамоа хўжалиги ҳудудларидан оқиб ўтиб, Чор Бакр меъморий мажмуаси яқинида Жўйи Зарга қўшилиб кетади. Бир фарқи шуки, Рудакий замонларида, бу ёғи то ўтган асрнинг 60-йиллари охирларигача унда Зарафшон дарёсидан сув келар эди, ҳозир эса унга Амударёдан насослар билан 80 метрча баландликка ташлаб бериладиган сув оқади.

Мўлиён ариғи XV асрларда ҳам машҳур бўлган. Шу давр тарихчиси Аҳмад ибн Маҳмуд Бухорий “Тарихи Муллозода” асарида қайд этилишича, Бухоро шаҳри атрофидаги Даймун қишлоғига олти йил давомида сув етиб келмаган. Охири Жўйи Мўлиён томондан янги ариқ орқали сув келтирилган[8].

Бухоролик таниқли олим, тарих фанлари доктори, БухДУ профессори Сулаймон Иноятовнинг айтиб беришича, ўтган аср 60-йиллари бошларигача Мўлиён ариғи бўйида ҳозирги Бухоро – Газли йўлига яқин ерда қадимий тепалик, яъни сомонийлар саройи харобалари сақланиб қолган эди. 1962 йили атоқли ўзбек археологи, академик Яҳё Ғуломов бошчилигида   кейинчалик Ўзбекистон Республикаси Фанлар академясининг академиклари бўлган марҳум Абдулаҳад Муҳаммаджонов ва Аҳмадали Асқаров ҳам бўлган. Сомонийлар даври тарихини ўрганиш борасида археологик қазишмалар ўтказилган.

Афсуски, шўро даврида бу тепалик тупроғи далаларга ташилиб, кейинчалик бу жойлар шахсий  уй-жойларга тақсимлаб берилган.

 

 

Таржималар ва тажрибалар

 

Яхши шеър бир тилга бир мартагина таржима қилинмайди. Аввало, бир тажрибадаёқ ўша асар бадиятини тўла ўтказиш ҳамма вақт ҳам насиб этавермайди. Қолаверса, ҳар бир таржимон аслиятга ўзича ёндашиб, унинг қайсидир жиҳатини бўрттириброқ ўгиради. Булардан ташқари, яхши асар таржимонларни мудом мусобақага чорлайверади ҳам. Бу – яхши жараён. Бундан аслият ҳам ютади, таржима тилида ўқувчи шеърхон ҳам.

Рудакий Мовароуннаҳр шоирлари орасида биринчи бўлиб девон тузган. Уни “малик ул-калом”, яъни “сўз подшоҳи” деб улуғлашган. “Бўйи жўйи Мўлиён…” шунчалар машҳурки, унга форс-тожик тилида 100 дан ортиқ назира битилган.

“Бўйи Жўйи Мўлиён…” қасидасини ўзбек тилига таржима қилиш ХХ асрнинг иккинчи ярмида бошланди. Дастлабки тўрт таржимани қиёсий ўрганар экан, филология фанлари доктори, профессор Охунжон Сафаров:  “…Тўрт истеъдод соҳиби томонидан ўзбек тилига тўрт марта ўгирилган эса-да, ҳамон уларни такомиллаштириш, аниқроғи, устод Рудакий даҳосига муносиб бадиий мукаммал адекват таржимасини амалга ошириш зарурияти замон талаби бўлиб келаётир”[9], – деб ёзади.

Педагогика фанлари номзоди, доцент Насрулло Шукруллоев бир китобда[10] ушбу шеър дастлабки икки байтининг Иқбол Назаров таржимасидаги варианти ҳам келтирилганини ёзади[11]. Аммо бу шеър яна икки шоир томонидан таржима қилинди.

Бу ерда бу таржималарни қиёсий ўрганиш мақсад қилинмагани учун уларнинг матлаларинигина келтирамиз. Шунинг ўзидаёқ таржимон вазн, радиф ва қофияни қайта яратиш бўйича қандай йўл тутгани аёнлашади.

1. М. Муинзода таржимаси:

 

Мўлиённинг ҳиди бу ёнга келур,

Ёр ёдида дил фиғонга келур.

 

2. Ш. Шомуҳаммедов таржимаси:

 

Мўлиённинг ҳиди бу ён келадур,

Меҳрибон ёр ёди шу он келадур.

 

3. С. Раҳмон таржимаси:

 

Мўлиён ҳиди бу ён келмоқдадур,

Ёдга ёри меҳрибон келмоқдадур.

 

4. С. Воҳидов таржимаси:

 

Мўлиённинг хуш ҳиди келгай бу ён,

Эсга тушгай ёди ёри меҳрибон.

 

5. И. Назаров таржимаси:

 

Мўлиённинг ҳиди бу ён келадур,

Меҳрибон ёр ёди ҳар он келадур.

 

Шу ва ундан кейинги байтлар таржимасида кўринадики, М. Муинзода, Ш. Шомуҳаммедов ва И. Назаров шеърни бармоқ вазнига солиб ўгиришган. Айрим вазний сакталиклар учраса-да, С. Раҳмон ва С. Воҳидов ғазални ўз вазнида таржима қилган. М. Муинзода (“келур”),  Ш. Шомуҳаммедов (“келадур”), С. Раҳмон (“келмоқдадир”)  ва И. Назаров (“келадур”) радиф қўллаган. Бироқ С. Воҳидов радифдан воз кечишни маъқул кўрган.

Н. Шукруллоев ана шу беш таржимани қиёсий ўрганиб, охири шеърни ўзи қуйидагича таржима қилади:

 

Мўлиён жўй иси бу ён келади,

Хаёлга ёри меҳрибон келади.

 

Аму қуми, унинг оғир йўллари

Пояндоз тўшалгансимон келади.

 

Дўстлар қувончидан Жайҳуннинг суви,

От қорнидан ўтмай, чунон келади.

 

Эй Бухоро, бўлгин ҳамиша шод-ҳур,

Шодмон амир сенга мастон келади.

 

Амир Ой бўлса, Бухоро – осмон,

Ой нурини тараб, осмон келади.

 

Амир сарв бўлса гар, Бухоро – бўстон,

У ўз бўстонига томон келади.

 

Мадҳинг куйланади баланд пардада,

Гарчи бундан ганжга зиён келади[12].

 

Таржимон маъно жиҳатидан аслиятга имкон қадар яқинлашишга интилган. Бироқ бу шеърий жозибани қайта яратишга маълум даражада путур етказган. Бармоқ вазнига солингани ҳам таржимани аслиятдаги оҳангдан анча узоқлаштирган.

Интернетдан бу шеърнинг Насимжон Насимов амалга оширган яна бир таржимаси матнини топдик. Аммо, негадир, ғазалнинг охирги икки байти таржимаси берилмабди. Мавжуд матн ҳам кўрсатиб турибдики,  бу таржима – олдингиларига қараганда анча устун. Ўзингиз қиёсланг:

 

Бўйи жўйи Мўлиён келгай ҳаме,

Ёди ёри меҳрибон келгай ҳаме.

 

Реги Омуси дағалликларида,

Зери по чун парниён келгай ҳаме.

 

Оби Жайҳун қанча улкан бўлмасин,

Отимизга то миён келгай ҳаме.

 

Эй Бухоро, шод бўлгин, кўп яша,

Мир сендан шодмон келгай ҳаме.

 

Мир моҳдиру Бухоро осмон,

Моҳ сўйи осмон келгай ҳаме…

 

Биринчидан, айрим сакталиклар (масалан, вазн рост бўлиши учун “дағалликларида” сўзини ўта сунъий равишда “дағалликлорида”, “моҳдиру” сўзини эса “маҳдиру” деб ёзиш керак эди) бўлса-да, шеър ўз вазнига солиб ўгирилган. Иккинчидан, “келгай ҳаме”  радифи оҳанг жиҳатидан жуда мос тушган, фақат ўзбек тилида “ҳаме” шакли учрамайди, холос.

Хуллас, Рудакийнинг бу шоҳ шеъри тилимизга 7 марта таржима қилинди.

 

 

Таржима: ютқизиқ  ва  бадал

 

Шунча катта тажриба бўлишига қарамай, биз  яна бу ғазални яна қайтадан таржима қилишга тутиндик.

Қасидани ўзбекчага ўгириш учун аввал муҳим поэтик вазифаларни аниқ-тиниқ қилиб белгилаб олиш керак.

Биринчиси  ‒  в а з н.  Шеър рамали мусаддаси маҳзуф (ёки мақсур), яъни “фоилотун фоилотун фоилун (ёки фоилон)” вазнида битилган. Тақтеси: – V ‒ ‒ / – V ‒ ‒ / – V ‒ ‒ /  – V ‒ (ёки – V ~). “Мақсур”лигига сабаб шуки, ғазалнинг:

 

Оби Ҷайҳун аз нишоти рӯи дӯст, –

 

сатри охири ўта чўзиқ ҳижо (“дўст”)  билан тугайди. Шунинг учун “рўйи дўст” рукни “фоилун”га эмас, “фоилон”га мос тушади.

Албатта, рамал ‒ ўзбек тилига энг мос арузий вазн. Бу муаммо бўлмайди. Чунки ўзбек тилидаги арузий шеърларнинг энг катта қисми айнан рамал баҳридаги вазнларда битилган. Масалан, Навоийнинг “Хазойин ул-маоний” тўпламига кирган жами 3 минг 132 шеърнинг нақд 1 минг 827 таси, яъни 58,33 фоизи, яна ҳам аниқроқ қилиб айтсак, ҳар 100 тадан 58 таси  рамал баҳрининг жами 20 та вазнидан бирида битилган[13].

Иккинчиси ‒  қ о ф и я.  7 байтли қасида қофиясида жами 8 та оҳангдош сўз (“Мўлиён”, “меҳрубон”, “парниён”, “миён”, “шодмон”, “осмон”, “бӯстон”, “зиён”) ишлатилган. Шундан 6 таси (“Мўлиён”, “меҳрубон”, “шодмон”, “осмон”, “бӯстон”, “зиён”) ўзбек тилида ҳам худди шу маънода қўлланади. Фақат 2 таси (“парниён” ва “миён”) бизда йўқ. Шунга қарамай, “миён” калимаси “ўртамиёна” қўшма сўзи таркибида келади. Бундай имкониятни асло бой бермаслик лозм. Демак, масала ‒ ҳал: қофиядаги оҳангдошликни айнан сақлаб қолиш ва ана шу 6 қофиядош сўзнинг ўзини қўллаш зарур.

Учинчиси ‒ р а д и ф.  “Ояд ҳаме” радифи шеърга ўзгача жозиба бахш этиб тургани ҳеч кимга сир эмас. “Ояд” сўзи  биздаги “келсин” ёки “келса”га мос тушади. “Ҳаме” ‒ форс-тожик тилидаги тарихий бир қўшимча. У баъзан олдқўшимча тарзида ҳам қўлланади. Луғатларда унинг иш-ҳаракатнинг давомийлигини кўрсатувчи восита экани қайд этилган[14]. Демак, “ояд ҳаме”  биздаги “келаётибди”, “келяпти”, “келаётир” ва “келмоқда” шаклларига мос тушади. Бироқ буларнинг ҳеч бири “ояд ҳаме” (“..тун фоилун”) вазнига тенг келмайди. Нима қилиш керак? Вазнга мосламасанг, яна бўлмайди. Камина дастлаб “келгай, қаранг” радифини  қўллаб кўрди. Биринчидан, вазнга айнан тушади, иккинчидан, “келгай” шаклида тарихий иқлим (колорит) бор. Лекин, барибир, “қаранг” сўзи Рудакийдаги жиддийликни жўнлаштириб қўйгандай туюлаверди. Кейин хаёл “келгай насиб”  радифига мойил бўлди. Бу, олдингисидан кўра, анча мосдек туюлди ҳам. Аммо бунда шоҳнинг пойтахтга келишига ишончсизликдек бир кайфият сезилиб қолар экан. Кўряпсизми, таржима ‒ қандай нозик иш. Йиллар ўйлаб, охири топгандай бўлдим ‒ “келгай ҳамон”. Биринчидан, маъно кўп ҳам узоқлашмади. Иккинчидан, “ҳаме” ўрнига “ҳамон”ни қўлласангиз, аслият оҳангига яқинлик кучайгандай бўлади. “Ҳамон”да давомийлик  маъноси ҳам акс этгандек туюлади.

Ана шундан кейин таржима мисралари равон тарзда қоғозга туша бошлади. Барибир, “парниён” сўзига мос равишда қофия тополмадим. Ҳолбуки, “-он” билан тугайдиган сўз тилимизда ҳам тўлиб-тошиб ётибди. Бироқ топган сўзингиз ҳам вазнга тушиши, ҳам маъно ифодасига хизмат қилиши зарур-да. Аслиятда “ўрта” маъносидаги  “миён” сўзи отга нисбатан қўлланган. Амалда бу сўз билан шоир “отнинг бели”ни кўзда тутган. Шунга кўра, қофия учун “томон” калимаси маъқул кўрилди:

 

Дўсти юзини кўриб, Жайҳун суви

Отимиз бели томон келгай ҳамон.

 

Яна бир нозиккина жиҳатни ҳам айтиб ўтай. Тилимизда “осмонга келгай”, “бўстонга келгай” дейилса, ҳар тарафлама адабий тил талабларига мос иш қилинган бўлади. Бироқ вазн ва қофия  “осмон”, “бўстон” сўзларига “-га”ни қўшишни тақозо этмайди. Таржимонга тиргак бўладиган бир имконият ҳам бор. Бу шундан иборатки, тилимизда баъзи келишик қўшимчалари тушиб қолса ҳам, ўша маъно ифодаланавериши мумкин. Масалан, “мактабнинг ўқувчиси” ‒  “мактаб ўқувчиси”, “китобни бер” ‒  “китоб бер”, “Бухорога бор” ‒ “Бухоро бор”. Шулардан учинчиси, нисбатан кам қўлланса ҳам, мавжуд. Таржиманинг  бешинчи ва олтинчи байтларида “осмон келгай ҳамон”, “бўстон келгай ҳамон” ифодаларида “-га” қўшимчаси тушириб қолдирилди.

Ҳар қандай таржимада қурбонлик бўлади, албатта. Бусиз ҳеч иложи йўқ. Хўш, бизнинг таржимада нима қурбон берилди?

“Бӯйи ҷӯйи Мӯлиён” бирикмасидаги уч сўзнинг “ў” товуши иштирокидаги икки товушдан иборат бўғинлар (“бӯ-” ‒ “ҷӯ-” ‒ “Мӯ-”)  ўртасидаги оҳангдошлик, яъни аллитерацияни тўла ифодалаш имкони бўлмади ‒ биттаси (“ҷӯйи”) қурбон берилди.

Таржимада йўқотилган нарсалар ўрнини тўлдириш, яъни компенсация қилиш амалиёти ҳам бор. “Компенсация”нинг ўзбекчаси “бадал” бўлади. Шу жиҳатдан қараганда, бизнинг таржимамизда ҳам бир неча бадал амалга оширилди.  Биринчиси ‒ матлаъдаги  “бӯйи ҷӯйи Мӯлиён” аллитерациясида бой берилган учинчи компонент (“ҷӯйи”) сўзидаги “ҷӯ-” бўғинига оҳанг жиҳатидан яқин келадиган “бу” олмоши ишлатилди.  Иккинчиси ‒ шу байтда “Мўлиён” сўзларига мос келадиган “бу ён” қўлланиб, янги оҳангдошлик пайдо қилинди. Учинчиси ‒ бешинчи байтнинг иккинчи мисраси ўзбекчасида, аслиятда бўлмаса ҳам, “томон”, “шодмон” ва “ҳамон” сўзлари ўртасида ажиб оҳангдошлик пайдо қилинди: “Сен томон Мир шодмон келгай ҳамон”.

Шуни унутмаслик керакки, агар ўзбек тилида минг йиллик бой арузий тажриба, яъни Лутфий, Навоий, Бобур, Машраб, Увайсий, Нодира, Огаҳий, Муқимий, Фурқат каби шоирлари ижоди бўлмаганида, аруз ХХ ва XXI асрларда ҳам Чустий, Эркин Воҳидов, Жамол Камол каби моҳиру соҳир қалам соҳиблари томонидан изчил давом эттирилмаганида эди, Рудакий шеърини бу даражада аслиятга яқин келтириб таржима қилишнинг ҳеч иложи бўлмас эди. Ишонмасангиз, бу шеърнинг аруз ривожланмаган туркий тиллардаги таржималарини ўқиб кўринг.

 

 

Таржима ва автотаҳлил

 

Бир таржимоннинг шеърни ўзи таржима қилиб, ўзи уни атрофлича таҳлил қилиб берганини кам кўрган бўлсангиз керак. Лекин таржимашуносликда бундай тажриба бор. Масалан, санкт-петербурглик таниқли олим, филология фанлари доктори, профессор Сергей Николаевич Иванов Алишер Фоний (Навоий) қаламига мансуб “Лисон ут-тайр” достонини аслиятдан, ҳатто, асарнинг  араб ёзуви асосидаги эски ўзбек алифбосида тартиб берилган  илмий-танқидий матнидан бирор-бир байтини ҳам ташлаб кетмасдан ва жойини ўзгартирмасдан рус тилига шеърий  таржима қилган эди.  Буюк шоирнинг рус тилига, биринчидан, ўзбекчадан тўғридан-тўғри, иккинчидан,  тўлиқ ўгирилган ягона достони – шу. Таржимон ўз тажрибалари асосида “Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” достони таржимавий талқинига доир”[15] сарлавҳали 6 қисмдан иборат каттагина мақола (уни “рисола” деб ҳисобласа ҳам, бўлади) ёзади. Амин бўлинг, таржимон ўзи  амал қилган қатъиятларини баён этса,  таржимани тушуниб ўқиш имконияти жуда кенгаяди.

Таржимон аслият хусусиятларини ўтказиш учун ўзи қалам сураётган тилдаги барча имкониятни ишга солиши лозим.

Камина қарийб ярим асрдан буён таржимашунослик ҳамда туркий-форсий мумтоз шеърият хусусиятларини ўрганиш билан шуғулланиб келади. Бу орада анча-мунча шеърлар ҳам машқ қилинди. У ўзича, Рудакийнинг  бу шеър таржимасида барча объектив ва субъектив имкониятлар кучи етганча ишлатилди, деб ҳисоблайди. Яна валлоҳи аълам.

 

 

Қиёс имкони

 

Марҳамат, Абу Абдулло Рудакийнинг илоҳий қасидаси аслияти ва унинг ўзбекча таржимасидан баҳраманд бўлинг:

Аслият:

 

Бӯйи Ҷӯйи Мӯлиён ояд ҳаме,

Ёди ёри меҳрубон ояд ҳаме.

 

Реги Омӯву дурушти роҳи ӯ,

Зери поям парниён ояд ҳаме.

 

Оби Ҷайҳун аз нишоти рӯи дӯст,

Хинги моро то миён ояд ҳаме.

 

Эй Бухоро, шод бошу дер зӣ,

Мир наздат шодмон ояд ҳаме.

 

Мир моҳ асту Бухоро осмон,

Моҳ сӯи осмон ояд ҳаме.

 

Мир сарв асту Бухоро бӯстон,

Сарв сӯйи бӯстон ояд ҳаме.

 

Офарину мадҳ суд ояд ҳаме,

Гар ба ганҷ андар зиён ояд ҳаме.

 

Таржима:

 

 

Мўлиён бўйи бу ён келгай ҳамон,

Ёди ёри меҳрибон келгай ҳамон.

 

Омунинг ўйдим-чуқур қумлик  йўли

Оёқ остида равон келгай ҳамон.

 

Дўсти юзини кўриб, Жайҳун суви

Отимиз бели томон келгай ҳамон.

 

Эй Бухоро, шод бўлу кўп яша,

Мир, боққил, шодмон келгай ҳамон.

 

Мир Ой бўлса, Бухоро ‒ осмон,

Мир ҳам бу осмон  келгай ҳамон.

 

Мир сарв-у, ул Бухоро ‒ бўстон,

Сарв, кўрки, бўстон келгай ҳамон.

 

Мадҳ этарман, фойдага келгай ҳамон,

Ганж топса гар зиён, келгай ҳамон.

 

 

Тил, ёзув, адабиёт ва давлатчилик

 

Қани энди бир хонанда бу машҳурдан-машҳур қасидани тожикча-ўзбекча байтлар кетма-кетлигида зуллисонайн тарзда ижро этса! Ашулага, ҳатто, ажойиб клип ҳам ишлаш мумкин.

Бир куйга тушиши учун аслият ва таржима ягона оҳангда жаранглаши керак. Таржимамизнинг вазни, қофия ва радифи, руҳи ва услуби бунга монелик қилмайди, иншооллоҳ.

Ахир, бу қасида ўзбек давлатчилиги тарихининг ёрқин гувоҳи ҳисобланади.

Дарвоқе, бугунги Ўзбекистонимиз ҳудудида шаклланган ва фаолият олиб борган ҳар қандай давлат амалда ўзбек миллий давлатчилиги таркибига киради. У давлат “Авесто” битилган лисондами, сўғд, хоразмий, бахтарий,  сак, массагет, араб ёхуд бошқа забондами иш юритгани ёхуд у даврларда  қайси тилларда  бадиий адабиёт яратилгани, қандай ‒ оромий, сўғд, паҳлавий, урхун-енисей, уйғур, араб, кирилл ва лотин ёзувидан фойдалангани  эса бу масаланинг ечимига бевосита дахл қилмайди.

Баҳсга эса ўрин ‒ йўқ. Чунки бутун дунёда шундай қатъий тамойил ҳукм суради.

 

[1]Алишер  Н а в о и й. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. Т. 10. – Тошкент:  Фан, 1992. – Б. 127.

[2]“Бухоро тарихи”ни ўзбек тилига таржима қлиб, нашрга тайёрлаган изоҳга кўра, матнда бу сўз Исмоил Сомоний лашкарида хизмат қилиб, озодлик олган қул маъносида қўллангани айтилган (Қаранг: Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар  Н а р ш а х и й. Бухоро тарихи. Форс-тожик тилидан таржима  А. Расулевники. – Тошкент: Фан, 1966. – Б. 98).  Биз бу фикрга қўшилмаймиз. Амирнинг юксак ҳурмат-эҳтиромидан кўриниб турибдики, ҳойнаҳой, Симо ул-Кабир улуғ диний уламо бўлган.

[3]Ўша нашр. ‒ Б. 32.

[4]Ўша нашр. – Б. Ўша.

[5]Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар  Н а р ш а х и й. Бухоро тарихи. Форс-тожик тилидан таржима  А. Расулевники. – Тошкент: Фан, 1966. – Б. 31.

[6]Ўша нашр. – Б. Ўша.

[7]Ўша нашр. – Б. Ўша.

[8]Қаранг: Аҳмад ибн Маҳмуд  Б у х о р и й. Тарихи Муллозода (Бухоро мозорлари зикри). – Тошкент: Янги аср авлоди, 2009. – Б. 75.

[9]С а ф а р о в   О. Бухоро адабий ҳаракатчилиги тарихидан лавҳалар (Мақолалар ва рисолалар). ‒  Бухоро: Дурдона, 2015. ‒ Б. 17 ‒ 18.

[10]Номим элимда қолди… Иқбол Назаров замондошлари хотирасида. – Тошкент: Наврўз, 2012. – Б. 48 – 49.

[11]Ш у к р у л л о е в  Н. Беш таржима ва яна бир тажриба. / Тасаввуф адабиётининг ўрганилиши ва таржимашунослик муаммолари. Профессор Нажмиддин Комилов таваллудининг 80 йиллигига бағишланади. Республика илмий-назарий анжумани материаллари, 13 декабрь, 2018. – Тошкент: 2018. ‒ Б. 220.

[12]Ўша нашр. – Б. 221 – 222.

[13]Қаранг: Sirojiddinov Sh., Yusupova  D., Davlatov  O. Navoiyshunoslik. 1-kitob. Darslik. – Toshkent: Tamaddun, 2019. – B. 379.

[14]Қаранг: Фарҳанги забони тоҷикӣ. Иборат аз 2 ҷилд. Ҷ. 2. ‒ Москва: Советская энциклопедия, 1969. ‒ С. 724.

[15]И в а н о в  С. Н.  К переводческому  истолкованию поэмы “Язык птиц” Алишера Навои. / Алишер       Н а в о и. Язык птиц. Издание подготовили С. Н Иванов и А. Н. Малехова. Перевод С. Н. Иванова. 2-е издание, стереотипное. – Санкт-Петербург: Наука, 2007. – С. 330 – 358.