Rahimboy Jumaniyozov, filologiya fanlari nomzodi, TVXTXQTMOI dotsentining yo‘llangan savollarga javoblari

1. Hozirgi kunda zaxira, vaholanki, putur so‘zlari imlosida hamda Xadicha, Muhammad ismlarining yozilishicha turli xil munozaralar kelib chiqmoqda. Aslida, qaysi variantlar to‘g‘ri hisoblanadi?

R.J.:  Bu masalaga yondashishda o‘zlashgan so‘zlarning asliyatiga e’tibor qilish muhimmi yoki tilimizdagi ifodalanishiga, ya’ni orfoepik xususiyatlarini nazarda tutish muhimmi degan masalani hal qilish kerak. Odatda, maxsus til komissiyasi kengashidan o‘tib tasdiqlangan, mutaxassislar ko‘rigidan o‘tgan, shu asosda chop etilgan imlo lug‘atlariga tayanish zarur. YUqorida keltirilgan so‘zlarning asliyatiga e’tibor qiladigan bo‘lsak, “zahira” zohir, zuhur, mazhar so‘zlariga o‘zakdosh bo‘lib keluvchi arab tili orqali kirib kelgan so‘z. Uning lug‘aviy ma’nosi paydo bo‘lish, ko‘rinish, namoyon bo‘lish ma’nolariga yaqin. “Zahra” esa o‘t xaltasi, safro va qo‘rqib ketmoq, intilish degan ma’nolarda keladi. “Zaxira” deb yozilishi to‘g‘ri. Buning lug‘aviy ma’nosi esa zapas narsalar, ehtiyot qilib saqlangan narsalar demakdir.

“Vaholanki” fors tili orqali o‘zlashgan bo‘lib, (“hol” asli arabcha bo‘lsa ham) bu kirish so‘z o‘rnida qo‘llaniladi. Bizning leksikamizda qo‘llaniladigan “Holbuki” ma’nosining aynan o‘zidir.  SHu bois “vaholanki” tarzida yozish maqbul.

“Futur” deb yozilishi asl holati bo‘lib, vayronlik, xaroblik, kuchsizlik, zaiflik, shikastlik ma’nolarini anglatadi. Arab tili orqali o‘zlashgan ushbu so‘z keyinchalik so‘zlashuv nutqiga moslashgan holda “putur” tarzida ishlatila boshlangan. Asli holatini tiklash va qabul qilish maqbul.

Xadicha, Muhammad, Ahmad ismlari aynan shunday yozilishi shart. To‘g‘ri, ayrim ismlar va ismi shariflarning yozilishida nutqqa xos bo‘lgan qisqartirib qo‘llash, erkalatib aytishning ta’sirida har xilliklar mavjudligini inkor etish qiyin. “Muhammad”ni Mamat, Matti, Mamed (hatto rus tiliga moslab Magomed) deyishlar ham bor. SHaxsni tasdiqlovchi hujjatlarda rus tilining ta’sirida, ularda h bo‘g‘iz undoshi bo‘lmagani sababli ana shu tovush ishtirok etuvchi so‘zlarda “x” va “g” tarzida talaffuz etish va yozish holatlari bor. Buni tuzatish uchun harakat qilsangiz, shunday hujjatlarni talab etishadiki, tinchgina “qo‘yaver, shu nom bilan o‘tib ketadigan bo‘ldik” deyishdan boshqa ilojingiz yo‘q.

 

2. Byuro, syujet, ssenariy kabi o‘zlashgan so‘zlarning lotin yozuviga asoslangan alifbodagi shakli qayday bo‘lishi lozim?

 

R.J.: Har bir so‘zning muayyan tilda talaffuz etilish me’yori bor. Biz o‘sha so‘zni leksikonimizga qabul qilar ekanmiz, qaysi birini tanlash masalasini avvalombor hal qilishimiz zarur. Asl ma’nosi va talaffuzimi yoki bizning ona tilimizga moslashgan holati muhimmi? Bu savol hal etilgandan so‘ngra tayinli javob aytish muhim. Mening nazarimda, byuro, syujet, senariy tarzida yozilishi o‘rinli.

 

3. Hozirda bir oz, xom ashyo so‘zlari ajratib yozilayapti. Buni davr taqozo etmoqdami yoki biron-bir manbaga asoslanib shu tarzda yozilayaptimi?

Aslini olganda, ajratma ma’no bersada, buning tushunilishi va qabul qilinishi jihatidan qo‘shib yozilishi maqsadga muvofiq. Buni yozayotganlar, hech qanday manbaga asoslanishayotgani yo‘q. Hatto, ba’zi bir matbuot va nashriyot xodimlarining “ijodkor”ligi bois har xilliklar kelib chiqmoqda. Muharrir va musahhihning ko‘zi qayoqda o‘zi? To‘g‘ri, ba’zi bir qo‘lbola imlo lug‘atlari ham chiqib ketgan, uni asos qilib olish esa mantiqsizlik. Kimdir biron matbuot nashri yoki kitobda shunday yozilganku deb uni ommaviylashtirib yuboradi, natijada imloviy xatolarga yo‘l qo‘yiladi. YAna bir jihati lotin yozuviga asoslangan alifboning ta’sirida ayrim so‘zlarning ifodalanishidagi chalkashliklar ham ularni chalg‘itayotgani rost. Oqibatda har kim o‘z bilgicha ish tutishga o‘tayotgani xavfli. Til va yozuvimiz taraqqiyotiga buning salbiy ta’siri bor, albatta.

 

4. Ba’zi bir OAV larda yumshatish belgisi qo‘llanilsa, ba’zi birlari undan voz kechgan.

 

R.J.:  Kiril alifbosiga asoslangan yozuvimizdagi nashrlarda bu holat yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, sana, oy nomlarining yozilishida har xilliklar mavjud. O‘zlashgan leksikamizdagi so‘z rus tili orqali kirib kelgan ekan, uning shaklini tilimizga moslashtirilishini ham o‘ylab ko‘rish kerak. Toki, kiril alifbosi asosidagi yozuvimiz jadvalida yumshatish belgisi alohida harfiy shakl sifatida berilarkan, uni qo‘llamaslik ham mantiqsizlikdir. Imlo lug‘ati har ikkala yozuvda ham mukammal ishlab chiqilmas ekan, bunday anglashilmovchiliklar davom etaveradi.

 

5. Talafot, hasharot, naqarot so‘zlari xususidagi fikrlaringiz bilan o‘rtoqlashsangiz.

 

R.J.: Arab tili orqali kirib kelgan so‘zlarning ko‘plik shaklini biz birlik tarzida qabul qilganimiz rost. Misol tariqasida “xabar, axbor, axborot, axborotlar” ni keltirish mumkin. Talafot so‘zi ham shunday. Uning birlik shakli aslida “talaf” bo‘lib, nobud, halok, yo‘q bo‘lish ma’nolarini anglatadi. Biz uni ko‘pincha, zarar, ziyon, yo‘qotish ma’nolarida qo‘llaymiz. Hasharot va naqarot so‘zlari borasida ham shunga monand so‘zlarni aytish mumkin. Ularni ifodalash savolda keltirilganidek yozilishi o‘rinlidir.

 

Taklif, tavsiyanoma va talablar.

1. Imlomizni tarixiy va zamonaviy ona tilimiz aspektida ko‘rib chiqish kerak.
2. Har ikkala lotin va kirill alifbolarida ko‘rsatilgan shakllarga muvofiq ishlab chiqish.
3. Lotin yozuviga asoslangan alifboga ayrim to‘ldirishlar kiritilishi masalasini ham o‘ylab ko‘rish kerak.
4. Alifboni faqat o‘zbek tili va adabiyoti nuqtai nazaridan emas, balki boshqa tabiiy fanlar talablari nuqtai nazaridan qarab qabul qilinganda yaxshi bo‘lardi. D.I. Mendeleevning “Davriy jadvali”dagi elementlar yoki geometrik, fizik teoremalarda ifodalanuvchi harfiy belgilar ham e’tiborga olinsa, alifbomiz yanada mukammal bo‘lardi. Misol sifatida Pifagor teoremasini keltiraylik. “To‘g‘ri burchakli uch bursak gipotenuzasining kvadrati katetlari kvadratlarining yig‘indisiga teng”. Formulasi: a2 + v2 + s2.  “S” harfi alifbomizda yo‘q deb o‘rniga “S” yozib qo‘ya olmaymizku. Dunyo ilm ahli qabul qilgan teorema bu.
5. Barcha tilshunoslar yakdillik bilan, bir yoqadan bosh chiqarib o‘zbek adabiy tilining imlo lug‘atini (har ikkala lotin va kiril yozuvda) to‘liq va mukammal ravishda ishlab chiqishlari lozim. Imlo masalasida boshboshdoqlik pand beradi. Aks holda, tilimiz va yozuvimiz ravnaqiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi tayin.