Ijod va ijro, usul va uslub uyg‘unligi
Ta’lim va nutq jarayonini nutq nadaniyati va uning yuqori cho‘qqisi notiqlik san’atisiz tasavvur qilish qiyin. Nimanidir, kimgadir aytish, tinglash, anglash va anglatish ehtiyoji odamzod paydo bo‘libdiki mavjud. U turli xil tarzda va har xil ko‘rinishlarda aks etib kelgan. Har qanday nutqning qanday usulda etkazilishi nuqtai nazaridan notiqlikning o‘ziga xos turlari paydo bo‘lgan. Ular orasida sahna nutqi o‘zining mohiyat e’tibori bilan qiymatlidir. Xususan, teatr san’atining ta’sirchanligini usiz tushunish mushkul. Mahmudxo‘ja Behbudiyning: “Teatr – bu ibratxonadir”,- degan fikrlariga monand holda Prezidentimiz I. Karimov: “YOshlarni to‘g‘ri yo‘lga boshlashda pand-nasihat bilan kifoyalanib bo‘lmaydi”, mazmunidagi mulohazalarni keltirar ekanlar, teatrga e’tibor har qachongidan ham kuchli bo‘lishini ta’kidlayotganlari sir emas. Buning uchun dramaturg, rejissyor, aktyor va tomoshabin birligini, o‘zaro munosabatlarini bugungi davr ruhi, zamonamiz qahramonlari bilan uyg‘un holda tadqiq etish san’atshunoslar, xususan, teatrshunoslarning oldida turgan muhim vazifalardan.
Xuddi shu bo‘shliqni to‘ldirish ma’nosida xayrli, ma’rifiy maqsad bilan yaratilgan Go‘zal Xoliqulovaning “Sahna asarlaridagi qahramon xarakterini talqin qilishda zamonaviy kommunikativ texnologiyalardan foydalanish uslubiyati” kitobi ahamiyatlidir. G. Xoliqulova bugungi kunda teatr san’ati va teatrshunoslik nazariyasi oldida ko‘ndalang turgan muammolarga o‘zining tanqidiy, aytish mumkinki, tahliliy munosabatini bildirgan. Kitob uchta bobdan iborat bo‘lib, uning birinchi bobida teatrshunoslikning o‘zak muammolaridan hisoblangan sahna nutqining shakllanish va rivojlanish bosqichlari haqida ma’lumot beriladi. Xususan, o‘zbek teatr san’atining darg‘alaridan bo‘lgan atoqli rejissyor va sahna nutqi ustasi Mannon Uyg‘ur va uning davomchilari Y. Bobojonov, T. Xo‘jaevlarning ijod yo‘li qarashlari borasida qimmatli mulohazalarni o‘rtaga tashlaydi. O‘zbek teatr san’atida sahna nutqi masalalariga doir qator tadqiqot ishlarini yaratgan N. Alieva, A. Sayfuddinov, L. Xo‘jaeva, S. Inomxo‘jaev, I. Po‘latov, M. Qodirov, M. Qodirov, T. Tursunov kabi tadqiqotchilarning xizmatlarini ham e’tibordan chatda qoldirmagan.
Til va talaffuzning chuqur mohiyatini idrok etgan Mannon Uyg‘ur har qanday g‘ovlarga qaramay, uning sofligi uchun kurashgan, shu yo‘sinda ifodaviy vositalar bilan asarning badiiyligini yuksaltirishga intilgan. CHunki yomon til bilan asarni qimmati oshmaydi, ma’naviy boyliklar ham ommaga to‘la etib bormaydi. Har bir so‘z yoki iboraninggina emas, hatto har bir tovushning aniq va tiniq talaffuziga e’tiborini qaratib shogirdlaridan ham shuni talab etganliklari ibratdir. Ayniqsa, tovushlarni, so‘zlarni to‘la talaffuz qilmaslik bugungi kunda ham nutqiy nuqsonlardandir. Radio va televizor murvatini buramang, bunday hollarga guvoh bo‘lish mumkin. Bu esa nazariy ma’lumotdan ko‘ra amaliy mashg‘ulotlarga ko‘proq soat ajratilishini taqozo etadi. Bugungi kunda O‘zDSMIda “Sahna nutqi” kafedrasida xuddi shu masalaga e’tibor jiddiy.
“Sahna asarlarida qahramon obrazini yaratishda kommunikativ texnologiyalardan foydalanish” deb nomlangan ikkinchi bobda ham ibratomuz fikrlar keltirilgan. Ma’lumki, qahramon xarakterini yaratishda aktyorlarning nutqi, ovozi, nafasi ustida ishlash muhim. Oqibatda ovozning sahnada tizimsiz ravishda ifodalanishi, baqir-chaqirishlar, ortiqcha shovqin suronlar, partnyorlarning bir-birini tinglamaslik holatlari kishida noxush kayfiyat tug‘diradi.
Tadqiqotchi sahna nutqi bir paytlari faqat artikulyasiya va diksiyani ishlatgan holda olib borilsa, endilikda harakat va holat bilan birga olib borilayotganini o‘rinli e’tirof etadi. U sahna nutqi mahoratini egallash faqat to‘g‘ri talaffuz bilangina emas, balki talabaning tafakkuri, qalbi harakati ham bu borada muhim o‘lchov bo‘lishini takidlab o‘tadi. Qahramon xarakterini yaratishning asosiy vositalari nutq va harakat, kiyim va grim bo‘libgina qolmay, musiqa, shovqin va chiroqlar ham o‘z o‘rni bilan ahamiyatli ekani kitobda o‘rinli ta’kidlanadi. San’atkorlarning aksariyati mutaxassislik bo‘yicha maxsus ta’lim olganlari bilan bir qatorda shu san’atga ixlosi va zavq-shavqi nuqtai nazaridan el e’tiboriga tushganlari ham yo‘q emas. Bular barmoq bilan sanarlik, xolos. Tadqiqotchi bugungi kunda rol ijro etishga mayli usutuvor bo‘lgan turli toifa aktyorlar mavjudligi borasida fikr yuritar ekan, ularni ikki toifaga ajratadi. Professional aktyor va hunarmand aktyor. Ularning bir-biridan farqlash lozimligini ayta turib hunarmand aktyor sahnada to‘g‘ri yurolmasligini, balki teatr sahnasida g‘oz kabi qadam tashlashlarini K.Stanislavkiyning fikrlari bilan asoslaydi. Hunarmand aktyorlardagi harakat asl go‘zallikdan ko‘ra chiroyli ko‘rinishni ifodalashga qaratilganini izohlaydi.
SHu o‘rinda bir narsaga e’tibor qilish kerak. Bu uch birlik: asar, sahna va tomoshabin. Ularning o‘zaro vobastaligini ifodalash masalasi rejissyor, aktyorlar jamoasi va dekoratorlaru, chiroq va musiqa ustalarining xizmati bilan ham bog‘liq. Har qanday asarning sahnaga ko‘chishi o‘ziga xos qisqartirish va qo‘shish jarayonlari bilan bog‘liq. Adabiy material jasad bo‘lsa, sahnadagi ifodasi jon va uning tomoshabinlar tomonidan qabul qilinishi esa ruhdir. Tomoshabinning aqli va ruhiyatiga qanday ta’sir etishiga qarab asar baholanadi. Buning uchun esa aktyorlar nutq texnikasiga to‘la rioya etishlari kerak. Inson so‘zlaganda 28 ta a’zoning faoliyati muqarrarligini aktyor his etmas ekan, ijrosi e’tibor qozonmaydi. Sahna nutqining har ikki qismi sahna nutqi texnikasi va badiiy o‘qish o‘z o‘rni bilan aktyor faoliyatida ahamiyat kasb etishi tayin. Ana shu jarayonda ijro va ijodning uyg‘unligini his etish mumkin.
Badiiy so‘zni his qilish masalasi ikki tomonlama ekanini anglash kerak. Biri aktyorlar jamoasiga daxldor bo‘lsa, ikkinchisi tomoshabinlarga aloqadordir. CHunki, badiiy so‘z mohiyatini tomoshabin inkor etib ta’sirlanmas ekan, aktyorning qancha bilishi va amalda qo‘llay olishi ham ahamiyatsiz bo‘lib qolishi tayin. So‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolarini tomoshabin ham ilg‘amas ekan mantiq buzilishi tabiiy.
Sahna nutqi oddiy maishiy nutqdan sifati va ta’sir kuchi bilan ajralib turadi. To‘g‘ri nafas olmaslikning ovozga ham ta’sir qilishi tabiiy. Kitobda nafas va ovoz mashqlarining keltirilishi ham maqsadga muvofiqdir.
Ta’lim texnologiyasi va nutqiy faoliyatda diqqat va xotiraning o‘z o‘rni bor. Diqqat va xotira bamisoli inson boshidagi ikki ko‘z kabi muhimdir. “Diqqatdir suhbatning asl asosi”, – deganida, “Ilohiy komediya”ning muallifi Dante yuz bor haq. Tomoshabinda qiziqish uyg‘ota olish muhim. Uning diqqat-e’tibori sizning so‘zingiz va harakatlaringizga qaratilgan bo‘lishi kerak. Talabalarning ko‘rgan va eshitganlarini qay darajada eslab qolishlarini sinashga qaratilgan amaliy mashqlarni tashkil etish muhimdir. Mashqlarning qay tartibda bo‘lishi rasmlar orqali ilova qilingani ham mohiyatlidir.
“Qahramon obrazini yaratishda noverbal vositalardan samarali foydalanish muammolari” deb nomlangan uchinchi bob ham mohiyat e’tibori bilan ahamiyatli. Fikrning tasdig‘i, muhri shubhasizki, yuz-ko‘zdagi imo ishoralar va qo‘l harakatlaridir. Boshqacha aytganda, bu tana tili bilan tushuntirish demakdir. SHu o‘rinda “qo‘llar fikrni to‘ldirishini” (K.Stanislavskiy), “qo‘llar inson tanasining ko‘zlari”(Evg. Vaxtangov) ekanligini unutish yaramaydi.
Bir tomondan qaraganda, aktyor nutqida bu mulohazalar noo‘rindek tuyuladi. Notiq nutqida buni qabul qilish mumkin. CHunki, noverbal vositalarsiz u nutq ta’sirini to‘la ifoda eta olmaydi. Aktyor nutqida u o‘zini emas o‘zgani o‘ziga aylantirib, o‘zini o‘zgaga aylantirib ijro etadi. So‘z, harakat va ruhiy holatga kirishilganda, his etganda aktyor noverbal vositalarni ixtiyorsiz tarzda qo‘llaydi. Qizig‘i, bir aktyor muayyan holatda o‘z dublyorini o‘sha holatdagi noverbal vositalarni qo‘llamasligi ham mumkin. Bir aktyorga shu holat, xatti-harakat yarashishi dublyoriga esa yarashmasligi mumkin. Ular har bir obrazga o‘z nazari, o‘z gavda tuzilishi, o‘ziga xos noverbal vositalarni qo‘llashi bilan yondoshadi. Barchasida tomoshabinning nigohi, qabul qilishi muhim mezon sanaladi.
SHu o‘rinda aytish kerakki, aktyor nutqi va notiq nutqi borasida ham chalkash, bir biriga zid fikrlar ham yuradi. Ularning mushtarak va farqli jihatlarini e’tirof etgan holda, ta’bir joiz bo‘lsa, shunday taqqosni keltirish o‘rinlidir. Notiq nutqi va sahna (aktyor) nutqi ta’sirchanlikni ta’minlashda har ikkalasi bir-birini to‘ldiradi, boyitadi. Lekin birida ijod, ikkinchisida ijro muhim rol o‘ynashini yodda tutish kerak. Avtobus va tramvayni ko‘z oldingizga keltiring. Avtobusni boshqarishda rulni o‘ng-u so‘lga burib harakatlantirish, qayrilish mumkin. Tramvayni esa yotqizilgan temir yo‘li(rels) va ustidagi elektr manbai(simlarisiz) uning harakatini tasavvur qilish mushkul. Faqat harakatning sekin va tezligigina, uning izmida. Notiq nutqi avtobus haydovchisiga, aktyor nutqi esa tramvay boshqaruvchisiga o‘xshaydi.
Asar mazmunini ochish va ta’sirchanlikni kuchaytirishda noverbal vositalarning o‘rni yaqqol seziladi. YUz, ko‘z ifodasi “so‘z”laydi. Munosabatni faqat shu orqaligina bilib olish oson kechadi.
Buyuk mutafakkir Konfutsiy “suhbatdoshining, notiqning yuz ifodasiga e’tibor bermasdan gapirish ko‘rlikdir”,-deya bejiz ta’kidlamagan. SHuning uchun ham notiq va aktyorning tashqi xatti-harakatlari muayyan ichki jarayonga bo‘lgan turg‘un reaksiyadan o‘zga narsa emasligini allomalar o‘z vaqtida e’tirof etishgan.
“Adabiy asarlar ustida ishlash va ijrochilik mahorati” kitobning muhim qismlaridan biridir. Unda bugungi kundagi og‘riqli nuqtalarimizdan biri aruz vaznidagi she’rlarni tushunish va to‘g‘ri o‘qish muammosiga e’tibor qaratilgan. Xususan, g‘azal janriga munosabat, uni tushunib o‘qish hatto, radio va televidenieda ham to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagani afsuslanarli. “Har mulla o‘z bilganini o‘qiydi”, — deganlaridek, har kim o‘z tushunganicha o‘qib, o‘z bilimi va “qalb qarichi”ga qarab ish tutmoqda. Aruz vazni rukni va bahrlarini, undagi musiqiylik talablarini, so‘z va iboralarning mazmun-mohiyatini bilmasdan o‘qishga tutinish kulgilidir. Muallif “aruzda yozilgan asarlarning g‘oyasini aniqlash, so‘zlarning tub ma’nosini anglash o‘quvchidan katta bilimni talab qiladi, g‘azal o‘qiganda uyalchanglik, so‘zlarni soxta ohanglar bilan ifodalash, ma’nolarini anglamasdan ijro etishga intilishning sababai ham o‘quvchida izlanishda, lug‘atlar bilan ishlashda sabrning etishmasligi”ni o‘rinli ta’kidlab o‘tgan.
SHuningdek, tadqiqotchi maktub o‘qish san’atining sir-sinoatlari borasida ham qimmatli mulohazalarni o‘rtaga tashlaydi. Dramatik san’atning barkamolligi – so‘z san’atining etukligi, so‘z san’atining etukligi – drama san’atining yuksakligi demakdir. Drama san’ati tarkibida keluvchi badiiy so‘z bir qator o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni ijrochining kuchli ovozi, diapazoni keng, ohangdorlikka boy bo‘lishi bilan uyg‘unlashishini o‘rinli qayd etadi.
Qadimgi rimliklar, yunonlarning “Ommaga non va tomosha bering” degan mashhur iborasi adabiy-ilmiy manbalarda ko‘p bor keltiriladi. Bu uning moddiy va ma’naviy ehtiyojini qondirish zarurligini bildiradi. SHu o‘rinda qanday non va qanday tomoshani qanday usulda berilishi maqsadga muvofiq degan masala ko‘ndalang turadi. Bugungi kunda yuksak bilimli intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti ekan, teatr san’ati ham bu borada o‘zining munosib hissasini qo‘shishi kerak. Bunyodkorlik ishqi bilan yonib, yurt taqdiriga daxldorlik tuyg‘usi bilan yondashib faol intilayotgan zamonamiz qahramonlarining obrazini yaratishhar qachongidan ham muhimdir. SHunday ekan, ushbu kitob ana shu boradagi xayrli, ilmiy va ma’rifiy harakat sifatida ahamiyatlidir.