Насирова Камола Баҳромовна

Тошкент вилояти Тошкент тумани

22–умумтаълим мактаби

Она тили ва адабиёт фани ўқитувчиси

Аннотация. Ушбу мақоламизда ўқувчиларни она тили дарсларига жалб қилиш, уларни она тилига ҳурмат ва садоқат руҳида тарбиялаш, уларга она тилимиз равнақида шевашуносликнинг аҳамиятини сингдириб бориш бўйича тавсиялар.

Калит сўзлар: она тили, шева, диалект, ўқувчи, метод, нутқ, ижод, имконият, шевашунослик, мавзу, маданият, маънавият, анъана.

Ҳаёт гўзал! Инсонларнинг бир – бирларига бўлган меҳр-муҳаббати, ишончи эса шу ҳаётни янада гўзал, мазмунли бўлишига хизмат қилади. Киши ўз қалбидаги дил изҳорини ўз она тилида баён қилади. Масалан, иккита инглиз тилини мукаммал биладиган ўзбек фарзанди инглиз тилида ўз дўстлигини изҳор қила туриб, “Сен мен учун қадрлисан, сенинг борингга шукур” деса, дўсти уни тушунади, аммо қалб торларини чертмайди. Шу изҳорини ўз она тилимизда айтса, энди ўзгача таъсир қилади. Унинг  қалбига чуқур кириб боради, ҳисларини жунбушга келтиради. Икки ҳолатда ҳам  бир маъноли гап айтилган бўлсада, бошқа тилда айтилгани  руҳий таъсир кучига эга эмас.

Ўз она тилида айтилгани  эса беихтиёр инсонийлик туйғуларини ҳаракатга келтириб, юрак тубида ажиб ҳисларни барқ уришига сабаб бўлади. Она алласиданоқ руҳни макон тутган она тили боис инсон руҳий оламидаги жамики эзгу фазилатлар жонланади. Устозим Раҳимбой Жуманиёзов айтганларидек ким қайси тилда ўйласа, ўша тилда айтилган сўзни чуқурроқ тушуниб етади. Шундай экан, ҳар ким ўзи фикр юритадиган она тилини ардоқламоғи лозим.

Хўш, бугунги кунда она тилимизга бўлган эътибор қандай ? Мана бизни нима ташвишга солаяпти. Бугунги кунда президентимиз томонидан она тилимиз –  ўзбек тилига бўлган эътибор кундан–кунга кучайиб боришига қарамай, минг афсуски, ёшларимиз орасида чет тилларини ўрганишга бўлган қизиқиш ўз она тилимизни ўрганишга бўлган иштиёқдан устунроқ келмоқда. Инглиз, француз,немис, корейс ва шу каби тилларни ўрганиб дунёда ўз ўрнини топмоқчи бўлган ёшларимиз талайгина. Лекин ўз она тилини ихтиёрий ўрганувчи, унинг равнақига ҳисса қўшишга хоҳиш билдирувчи ёшларимиз кундан–кунга камайиб бормоқда. Фақатгина Олий таълим муассасаларига кириш мақсади бўлган  ёшларимиз кириш имтиҳонларида она тили ва адабиётдан имтиҳон мажбурий бўлганлиги учунгина ўрганишяпти. Бу эса бизнинг аянчли нуқтамиз. Биз биламизки, мажбурий ўзлаштирилган билимнинг умри қисқа бўлади. Оз фурсатдан кейин ёдланган нарса хотирада қолмайди. Хўш қандай қилиб биз ўз она тилимизни ҳам ёшларимиз чет тилларни ихтиёрий  ўрганганидек  меҳр билан ўрганишга хоҳиш уйғотишимиз мумкин. Бунинг учун тилимизнинг тарихини , келиб чиқишини қандай ривожланиб келгани ва бундан кейинги тақдири қандай бўлишига қайғурадиган ёшларни тарбиялашимиз керак. Биз бу йўлда тилимизнинг келиб чиқиши, онаси — шеваларга мурожаат қиламиз.Чунки адабий тилнинг асоси шевалардан иборат. Ўрни келса айтиш жоизки, адабий тилимизга Тошкент ва Фарғона шевалари асос қилиб олинган. Шева диалектология– шевашуносликка қизиқиш йўқолиб борар экан, биз тилимизнинг равнақ топишига умид қилмасак ҳам бўлади. Шева тилимизнинг онаси-яъни илдизидир. Айтмоқчиманки, адабий тилимизни дарахт деб оладиган бўлсак, шева унинг илдизидир. Ким айта олади, илдизидан айрилган дарахт гуркирайди деб. Бундай дарахт қуриб битади. Диалектология қанчалик ривожланса ундан озуқа олаётган тилимиз шунчалик яшнайди, мева беради.

Психологияда шундай қоида бор: 80-20. Бу дегани фарзанд тарбиясида онанинг ўрни 80%, отаники эса 20% ни ташкил этади. Фарзанднинг тарбиясида онанинг таъсири кучлироқ. Ота уни моддий таъминласа, она маънан етук инсон  қилиб тарбиялайди. Ҳаётда ўз ўрнини топишига кўмаклашади. Буни ҳеч ким инкор қила олмайди. Адабий тилни фарзанд деб олсак, шева унинг онасидир. Чунки адабий тилнинг замири шеваларга бориб тақалади. Адабий тилнинг ривожида мана шу шеванинг ўрни 80%ни ташкил этади. Демак, биз шевашуносликни ривожлантиришга, диалектология соҳасини гуллаб–яшнашига эришишимиз лозим. Бундай натижага эришиш учун фикримча, албатта ислоҳотни мактаб дарсликларидан бошлаш керак. Сабаби бола мактаб даврларида инсон сифатида шаклланиб етукликка бўй тутади. Шундай экан бу даврда болага шевашунослик соҳасига қизиқишни уйғотиб олсак, бу туйғу унга умр бўйи ҳамроҳлик қилади. Бугунги кунда тилшуносликнинг диалектология соҳасига бўлган қизиқишнинг кескин пасайиб кетишига ҳам мактаб дарсликларида шеваларга мурожаат етарли эмаслигида деб биламан. Тажрибамдан маълумки, 5–синф она тили дарслигида берилган лексикология бўлимида ўрганиладиган “Ўзбек тили лексикасининг бойиш манбалари”, “Шевага хос сўзлар” мавзулари болалар учун энг қизиқарли мавзулар ҳисобланади. Минг афсуски, юқори синфларда бу каби мавзуларни учратиш у ёқда турсин ҳатто шевага хос сўзларга дуч ҳам келмаймиз. Бу эса фарзандларимизда она тили илдизига бўлган қизиқишнинг уйғонибоқ сўлишига сабаб бўлмоқда. Боз устига ёшларимиз ўртасида ҳудудий тиллар яъни, шевада гапираётган ёшлар орасида ўзаро ҳурматсизлик, бир–бирининг тили яъни шеваси устидан кулиш ҳолларини кўриб қайғу–алам гирдобига ғарқ бўласан киши. Шеваларни мактабларда чуқурроқ ўргатилмаётгани оқибатида биз маънан носоғлом муҳитни ҳам гуллатаётганимиз нафақат ачинарли ҳол, балки бу фалокат эмасми. Мактаб дарсликларида шеваларни ўрганишга авваллари ҳам аҳамият берилмаганлиги бугунги кун шевашунослик соҳасининг емирилишига асосий омил вазифасини ўтаб  бераётганини тан олишдан бошқа иложимиз йўқ. Афсуски, ҳануз дарсликларимизда шевашуносликка, яъни диалектология соҳасига эътибор қаратиш ҳусусида ҳеч ким бош қотирмаётгани аянчли ҳол, албатта. Фақатгина 5 — синф дарслигида шевага оид сўзлар ҳақида маълумот берилади ва тор доирада  баъзи мисоллар келтириб ўтилади, холос. Масалан, шоти, эна, жувондоз, инак каби шевага оид сўзлар берилган. Аммо бу сўзларнинг тарихи ва транскрипцияси берилмаган.  Қолган синф дарсликларида эса бу ҳақида умуман маълумотлар учрамайди.  Биз ўкувчиларга шевага хос сўзлар мавзусини ўтганимизда ўкувчилар бундай сўзларни топишга қизиқиш билдирадилар.Турли ҳудуд шевалари ҳақида саволлар берадилар. Агар биз шева сўзларини транскрипцияси билан бирга берсак ўқувчиларда қизиқиш янада ортган бўлар эди.  Аммо юқори синф дарсликларида диалектологияга тўхталиб ўтилмаганлиги боис, кейинчалик, олган оз билимлари ҳам бутунлай ёдларидан чиқиб кетади. Биз буни инкор этолмаймиз. Шу боис диалектология ҳақида дарсликларимизга кўпроқ маълумотлар киритсак ва шева  сўзларини транскрипцияси билан бирга бериб борсак, фарзандларимиз бу соҳага кўпроқ қизиқиш билдирар эдилар деган фикрдаман. Бунинг яна бир аҳамиятли жиҳати шундаки, биз шеваларни чуқур ва тизимли ўргатиб бориш орқали ўқувчилар калбида Ўзбекистонимизнинг турли ҳудудларида яшовчи қардошларимизнинг шевасига ва шу орқали уларнинг маданиятига ҳурмат ҳиссини уйғота оламиз. Чунки, биз биламизки, ҳудудларнинг маданиятининг таг томир илдизлари мана шу шеваларга бориб тақалади.

Ўзбек адабий тилида диалектологияни ривожлантиришнинг энг самарали усули бу дарсликларда диалектология соҳасини ривожлантиришга хизмат қилувчи мавзуларни киритишдан иборат. Бугунги кунда муҳтарам президентимиз томонидан қадим тарихимиз, маданиятимиз, маънавиятимиз, шу билан бир қаторда ўзлигини бутун жаҳонга кўрсата оладиган баркамол, теран нигоҳли, маънавияти юксак ёшларни тарбиялашга жиддий эътибор қаратилаётган  жамиятда  яшар  эканмиз, ҳар жабҳада ривожланиш сари олға қадам қўйилаётганлигига гувоҳ бўлмоқдамиз. Шуни мамнуният билан айтишимиз мумкинки, она тилимизга бўлган эътибор ҳам кундан кунга кучайиб бормоқда. Президентимиз ташаббуслари билан 2020–2021– ўқув йилидан бошлаб Олий таълим муассасаларида она тили фани мунтазам ўқитиладиган бўлди. Биз биламизки, ҳар қандай билимнинг асоси-пойдевори мактабда олинади. Шунинг учун мактабларда она тилимизни чуқур ўргатиб саводхон фарзандларни тарбиялаш биз ўқитувчиларнинг  шарафли вазифамиздир.

Ўқувчини диалектология соҳасига қизиқтириш учун мактаб дарсликларига шевага оид сўзларни кўпрок киритиш жоиз. Дарсликлардаги  машқларда асарлардан келтирилган парчаларда турли шевага оид сўзлар қўлланган гапларни танлаб олиб, машқ тагида бу сўзларнинг адабий тилдаги кўриниши, қайси диалектга хослиги ва транскрипцияси бериб борилса, ўйлайманки, она тили дарсларига ҳам анча мазмун киради ва диалектология соҳасига қизиқиш хам давомли бўлади. Дарс жараёнларида транскрипция билан боғлиқ турли интерфаол методлар ўйлаб топиш ўқувчиларни диалектология соҳаси билан ипсиз боғлайди. Ўқувчилар ўзлари ҳам янги-янги маълумотларни қидириб топа бошлайдилар. 5-7 синфларда “Меҳмон келди”, “Жуфтини топ”, “Чалкаштирма” каби  қувноқ методик ўйинлардан, 8-11 синфларда эса “Ҳудудларга саёҳат”, “Ўйла, изла, топ”, “Дўстлашамиз” каби қизиқарли методлардан фойдаланиш бесамар кетмайди.

“Ҳудудларга саёҳат”  методида бир қанча буви, она, ота, опа, том, келди, супурги, сигир, соғмоқ,  хокандоз, патинжон, овқат, тухум каби сўзлар ўқувчиларга берилади. Ўқувчилар ушбу сўзларни турли вилоятларда қандай айтилишини айтадилар. Аввал бир вилоятга сўнг бошқа вилоятларга шу сўзлар ёрдамида саёҳат уюштирадилар…. Ўқувчилар турли вилоятларга саёхат қилиб, мана шу берилган сўзларнинг турли вилоятларда қандай аталиши бўйича баҳс–мунозара юритадилар. Масалан, юқоридаги сўзлар   Қашқадарёда қуйидагича айтилади. Она-ача, буви-биби, оба, ота-дада, опа-абка,келди-галди, тухум-юмурта, гарова-бешик, учак-том, чумоли-мўрча, ай-ой, кўрмоқ-гўрмоқ, сигир-инак, сақалоқ-жижи. Бундай методлар яхши самара беради. Бу каби усуллардан фойдаланиш учун албатта дарсликларимизда етарли манба бўлиши керак.

Бундан ташқари дарсликларда кўплаб машқларда шевага оид сўзларни учратамиз. Мана шу сўзларни транскрипциясини келтириш, қайси худудга тегишли эканлиги ҳақида маълумот бериб бориш ва бундай сўзлардан  самарали фойдаланиш ўқувчиларда қизиқиш уйғотишига шубҳам йўқ. Масалан, 6-синф дарслигидаги 316-машқда кисса шевага оид сўз берилган. Ўқувчилар бу сўзга эътибор ҳам қаратмайдилар. Сабаби бу каби сўзлар шева маҳсули экани ҳусусида дарслик муаллифлари ҳам тўхталиб ўтмаганлар. Бу жараённи дарс ўтаётган ўқитувчининг ўзи бажарсин дерсиз. Лекин беш қўл баробар эмас. Бир ўқитувчи шева унсурларини инобатга олса, иккинчи ўқитувчининг ҳаёлига ҳам келмаслиги мумкин. Шу боис дарсликлар бизнинг асосий қуролимиз. Дарсликка киритилган ҳар бир унсур беъэтибор қолмайди.

Бугунги кунда замонавий педтехнологиялар орқали билим бериш самаралироқ эканлиги ўз исботини топиб бормоқда. Анъанавий усулда берилган билим билан замонавий педтехнология асосида берилган  билимнинг қай даражада натижа бераётганининг гувоҳи бўлиб турибмиз. Фарзандларимиз ҳам, ўқувчиларимиз ҳам шунга ўрганиб бормоқда. Шу боиз биз диалектология соҳасини мана шу педтехнологиялар асосида ривожлантириб, шева унсурларини замонавий педтехнологиялар асосида ўқувчилар билан дўстлаштира олсак, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Шундай усулларни ўйлаб топишимиз керакки, ўкувчилар шевашуносликка қизиқсинлар ва шевадан озуқа олган ҳолда тилимиздаги турли келиб чикишларни, ўзгаришларни ҳосил бўлишини тушуниб етишлари керак.  Бу борада биздан катта меҳнат ва матонат талаб этилади.  Чунки ҳозирги кунда бу соҳа йўқолиб бораётган  соҳалар қаторига қўшилиб бораётгани сабаб бу соҳани ривожлантириш эҳтиёж бўлиб колди. Мактаб ўқитувчилари турли мавзуларни шеваларга боғлаган ҳолда ёритсинлар, шуни дарсликка киритиб ўтириш зарурми дейишингиз мумкин, аммо беш қўл баробар эмас. Жонини касбига фидо этган, тилимиз равнақи учун умр бўйи фидоилик қилган устозларимиз шундай қиляптилар ҳам дейлик. Аммо республика бўйича мактаб ёшидаги болаларни бу соҳага қизиқишларини орттириш учун албатта дарсликларга мурожаат қилишдан ўзга фойдалироқ чора йўқ назаримда. Майли ёшларимизнинг ҳар бири шевашунос бўлиб етишмасин, лекин биз шеваларимиз билан ёшларимизни таништириб бориш билан бир қаторда уларни тилимизнинг ҳудудий кўринишларига  ҳурмат,  тилимиз равнақи учун ҳисса қўшиш йўлида жон куйдира оладиган қилиб тарбиялай олсак энг катта мақсадимизга эришган бўламиз.

Диалектология фанини мактабларда чуқур ўргатиб, ўқувчилар қалбида шу фанга меҳр уйғотсак, кейинчалик шу ўқувчилар орасидан диалектология соҳасининг етук мутахасислари етишиб чиқса не ажаб.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Шавкат Мирзиёев. Нияти улуғ халқнинг иши ҳам улуғ, ҳаёти ҳам ёруғ ва келажаги фаровон бўлади. –.:T.2019
2. Аширбоев Самихон. Ўзбек диалектологияси. – .: Т 2013
3. uz
4. //www.pinterest.ru