Kim ravshan fikrlasa,

                                       u ravshan bayon ham qila oladi. 

                                                                                 N.Bualo                                                                                                                                             

Iste’dod va  iqtidor, qobiliyat va salohiyat so‘zlarining ma’nosi ancha keng, teran, shu bilan birga ancha salmoqli ham. Biz buni ba’zan qadrsizlantirib qo‘yayotgandek bo‘lamiz. Buni o‘ziga xos va mos toifa kishilariga nisbatan ishlatish o‘rinlidir. Bitta kitob yozib e’tiborga tushish mumkin, hatto bitta maqola bilan ham. Jorj Simenon singari uch yuzdan ziyod kitob yozib, ko‘pchilikka noma’lum bo‘lib qolish ham hech gap emas. Demak, gap nima haqda va qanday yozishda ekan. Nima, qachon, qaerda singari savollarga oddiy xabarlar orqali ham  ma’lumot olish mumkin. Lekin uni qanday ayta olish, yoza olish, aniqrog‘i, o‘quvchi qalbiga etkaza olish  — alohida mahorat belgisi hisoblanadi. Bu kabi iste’dod va qobiliyat hammaga ham nasib etavermaydi. CHin iste’dodlar hech qachon birlashmaydilar, aksincha iste’dodsizlar darrov birlashaveradilar, odatda. Iste’dodning qolipi yo‘q, bo‘lmaydi ham. Uni andozaga solaman desangiz yanglishasiz. Goho pand-nasihatingiz ham kor qilmaydi. Tanning qolipi bor, ruhniki  esa yo‘q. Uning uchun andozalar pisanda emas. CHunki  ruhiy muvozanatning o‘zgarishi yirik kashfiyotlarga zamin hozirlaydi.

Odamzod tabiatidagi etti nafsning biri “nafsi mulhama” deyiladi. Unga ko‘ra inson qalbi ilhom, kalom va kashfiyot mahzariga do‘na  boshlaydi. Nafsning bu turini ishg‘ol qilgan qalb sohibi zamonlar qobig‘ini yorib chiqadi,  boqiylikka daxldor bo‘lishi ham mumkin. Uning so‘zi va ruhiy holati, sajiyasini tushunish mushkul, tushunsangiz-da, qabul qilishingiz oson kechmaydi. Imomiddin Nasimiyning:

Manga sig‘ar ikki jahon, man bu jahona sig‘mazam,

 Gavhari lomakon manam kavnu makona sig‘mazam,-

degan satrlaridan Haqqa intilgan oshiq qalbidagi muhabbatning naqadar yolqinli va tug‘yonli ekanini his etish  qiyin bo‘lmasa kerak. Adabiyot, aniqrog‘i, adabiyotshunoslik sohasida ham mashhurlar ko‘p, lekin manzurlar ko‘p emas. Ayniqsa, hozirgidek shiddat bilan rivojlanib, axborotlar oqimi ongu tafakkurimizni qamrab, chirmab, yaxshi-yomonni farqlashimiz va anglashimiz mushkul bo‘lgan bir fursatda maqbul kitobni yozish va keng ommaga manzur qilish shunchalik murakkab hodisaki, “Etti dovon hayrati” (“Mumtoz so’z” nashr., 2015. Mas’ul muharrir prof.H.Boltaboev) deb nomlangan saylanma muallifi bu yumushni a’lo darajada uddasidan chiqqan desak zinhor mubolag‘a bo‘lmaydi. Har qanday kitob muallifning atrof-muhitga, ehtimol, abadiyatga xitobi o‘rnida qabul qilinsagina yuksak mohiyat kasb etadi va sevib mutolaa qilinadi. YAxshi kitob yurakdan yurakka, binobarin, zamondan zamonga o‘tib, istiqomat  qilaveradi.

CHin iste’dod zamonga sig‘maydi, dedik yuqorida. Ushbu mulohazalarni filologiya fanlari nomzodi, zahmatkash adabiyotshunos olim va munaqqid Abdurahmon Pirimqulovga ham daxldor joylari bor. U o‘zining o‘zgalarga o‘xshamagan g‘ayrati, shijoati, tafakkuri va  taxayyul olami bilan gohida dunyoga sig‘maganday tuyuladi, kaminaga. Uning o‘ziga yarasha o‘jarligi, ijodiy va ijobiy ma’noda qaysarligi bor. Muhimi, unda o‘z fikriga sobit ishonch tuyg‘usi mujassam. Xuddi shu xususiyat uning kitobini o‘qishli bo‘lishiga bois bo‘lgan.

SHuni ta’kidlamoq kerakki, Abdurahmon Pirimqulovning  mazkur kitobi bir dumalab yuzaga kelmagan. U  ko‘p yillik ilmiy izlanishlarning, hayotiy kuzatishlarning, bedor tunlarning, ruhiy-hissiy to‘lg‘onishlarning hosilasi sifatida dunyoga  kelgan. Unda olimona zakiylik va sinchkovlik, tanqidchiga xos aniqlik va teranlik, shoirona kuzatuv va nozikfahmlik, pedagogga xos nutqiy mahorat shundoqqina sezilib turadi. Kitobxonning didi, saviyasi, sajiyasi, talabi va ma’naviy ehtiyojlarini to‘la-to‘kis his etgan holda, ba’zan uning dunyoqarashiga  xos va mos, ba’zan esa yuqori darajadagi intellekt – ilmiy salohiyat sohibi sifatida qalam tebratadi, aniqrog‘i,  chuqur tahlil va talqinga kirishadi. SHayx Farididdin Attor, SHayx Sa’diy SHe’roziy, Hazrat Alisher Navoiy, Muhammad Rizo Ogahiy va Boborahim Mashrab singari siymolarning qalb nidolarini go‘yo kitobxon qulog‘iga va qalbiga yaqinlashtirish ilinji bilan qayg‘uradi. O‘ziga xos shirador uslub va sodda bayon bilan, yosh kitobxonlarning tushunishi oson bo‘lishini nazarda tutgan holda, tasavvufiy-axloqiy hikoyatlar zamiriga jo bo‘lgan haqiqatlarning adabiy-ilmiy izohiga izn beradi.

Kitobning nomlanishida ham ramziy ma’no bor. Go‘yo kitobxon haftaning bir kunida bir fasl bilan tanishsa, hafta davomida shu kitob zavqu shavqi bilan yashashiga ishora qilingan. Umuman, Abdurahmon ramz va ishoralar tili bilan so‘zlashni xush ko‘radi. Kitobdan o‘ttiz olti maqolaning o‘rin olishi esa olimning shu yosh atrofida ijodiy zavqqa to‘lgani, risolaning asosiy qismi xuddi shu yosh chamasida yozilganiga ishora bor.

Abdurahmon sarlavha qo‘yishda ham tanqidchilarga namuna bo‘la oladi. Professor Hamidjon Homidiy bir suhbatda “Mulla Abdurahmon sarlavha tanlashda juda ko‘pchiligimizdan o‘zib ketgan” deb lutf ko‘rsatsa, professor Berdiyor Jumaev “Bu yigitning sarlavhasini o‘qigan odam maqolasiga oshno tutinadi, o‘qimay tashlab ketolmaydi” – degandi. Nufuzli olimlarning bu ta’kidlarida ehtimol biroz mubolag‘a bordir. Biroq bu e’tiroflarda chin samimiyat nafasi ham aniq ufurib turganidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Masalan, Abdurahmon Pirimqulov tanqidchilikka munosabat ruhida yozilgan maqolalaridan biriga “San’at”mi yo “illat”mi?  deb mavzu qo‘ysa, ikkinchisiga “Jim turgan kim?” degan hukmu mahkum xarakteridagi munozarali sarlavhani qo‘yadi. Ajabki, bu kabi “soyabon”ni ko‘rgan kitobxon chindan ham uning ostidagi matnni o‘qimasdan tashlab ketolmaydi. YOki nomzodlik ishiga rahbarlik qilgan  professor Abdurashid Abdug‘afurov (kitob butunisicha shu kishining xotirasiga bag‘ishlangan) haqidagi xotiraga “Soflikka moyillik saodati” deb nom qo‘ysa, professor Begali Qosimov haqidagi yodnomaga “Tiynati pok, fitrati toza…” deb sarlavha qo‘yadi. Haqiqatan ham, har ikki olimni yaqindan bilgan kishi sarlavhaning har ikki jafokash inson shaxsiyatiga uzukka ko‘z qo‘ygan kabi xos va mos tushganini inkor etolmaydi. Boshqacha aytganda, yuqoridagi har ikki sarlavha faqat o‘sha maqola qahramonlarining fe’lu atvori hamda shaxsiy a’moliga g‘oyat mos tushadi. Demoqchimanki, tanqidchining nafaqat ma’lum bir maqolasi, balki sarlavhasi ham kichik bir kashfiyot darajasiga ko‘tarilgan.

O‘quvchi ko‘p, uquvchi kam, tinglovchi  ko‘p, anglovchi esa kamroq. Abdurahmon Pirimqulovning asl maqsadi mantiqiy fikrlay oladigan, mushohadaga moyil o‘ylanuvchan va izlanuvchan yosh kitobxonlarni adabiy-estetik jihatdan etuk qilib tarbiyalashga qaratilgan. Zero,  bu davrimizning pedagog-olimlarga qo‘ygan yuksak talabidan yuzaga kelgan hayotiy ehtiyojdir. O‘z fikriga ega, intellektual bilim, yuksak ma’naviyat va salohiyatli barkamol avlod yurtimizning istiqboli va istiqloliga daxldor asosiy tayanch kuchdir. Tadqiqotchi shularni nazarda tutgan holda o‘ylaydi, intiladi, izlanadi va qalam tebratadi.Uni Nuh umri va Ayyub sabri qiziqtirmasa-da, unda xolis niyat hamda ezgu maqsad bor. CHunki xolis  niyat va ezgu maqsad aslida, yuksak  ma’naviyatning ibtidosidir.

 

 

 

 

 

                                                Rahimboy JUMANIYOZOV

                                                “Antik dunyo”  Xalqaro ilmiy          

                                                akademiyasi akademigi.                                    

 

 

 

 

“BILIMDONLIK – AJAB, YAXSHI MATODUR…”

SHunday jonkuyar olimlar, munaqqidlar bo‘ladiki, ularning ilmiy faoliyati o‘zlari ishlab turgan o‘quv maskani, shahar, hatto, viloyat chegaralarini yorib, Respublika o‘quvchi yoshlarining ilm-fanga bo‘lgan ehtiyojlarini a’lo darajada qondirish xususiyatiga ega bo‘ladi. Filologiya fanlari nomzodi, iste’dodli  adabiyotshunos olim va munaqqid Abdurahmon Pirimqulovning “Etti dovon hayrati» (“Mumtoz so’z” nashriyoti, 2014.) nomli kitobini o‘qisangiz, yuqoridagi fikr o‘z-o‘zidan tug‘ilmaganiga amin bo‘lasiz.

Kitob bir-biri bilan uzviy bog‘liq etti fasldan iborat. SHu bois ham unga yuqoridagi kabi nom berilgan. Hayrat so‘zi izohtalab emas. CHindan ham kitobni o‘qigan  kishi o‘zi uchun undan nimalarnidir oladi, hayratga tushishi ham mumkin. Negaki, chin olim o‘zi yozganidan o‘zi qoniqmasa, asarini bizga taqdim etmaydi. Kitobda muallif hozirgi zamon o‘quvchi-yoshlarining ruhiy, ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojlarini inobatga olgan holda qalam tebratadi. SHayx Attor va  SHayx Sa’diy hazratlarining umrboqiy hikoyatlari, Amir Temur va temuriylar saltanatida muhim rol o‘ynagan yirik martabali malikalarning saltanat ravnaqi yoki inqiroziga sabab bo‘lgan ba’zi bir  xizmatlari, Ulug‘ Alisher Navoiy  ijodi  va unga vorisiylik alomatlaridan tortib to hozirgi istiqlol davrining etuk, zabardast va ayrim navqiron avlodiga mansub vakillari ijodining sir-sinoati, g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini o‘quvchilarga samimiy tilda tushuntiradi. San’at va uning ijtimoiy vazifasi, she’riy san’atlar badiiyatini tahlil qilishda ham  olim  o‘z yo‘li, uslubidan kelib chiqib mulohaza yuritadi.    Kitobning “Adabiy tanqid minbarida” degan faslidagi maqolalar yoshlar ongida tanqidiy-estetik tafakkurning kamol topishi uchun foyda qilsa, “Bir lahza xotira qo‘ynida” qismidagi maqolalar yosh avlodni milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash vositalaridan bir turi bo‘lib xizmat qila oladi. SHu tariqa har bir bo‘limning alohida nomlanishi turli xildagi maqolalar g‘oyasini bir o‘zanda birlashtiradi.Kitobdagi har bir maqolani, nazarimda, o‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi bilan bog‘liq bir soatlik darsga qiyoslash mumkin. Ayniqsa, Navoiy, Bobur, Mashrab va Ogahiy ijodidagi o‘ziga xos tamsiliy ifodalar, poetik obraz nazokati, lirik qahramonning shaxsiy dardi, nolalari, shuningdek, hozirgi o‘zbek she’riyatining tarkibiy qismi bo‘lgan hajviy lirika tahlilida ham tadqiqotchi alohida mahorat ko‘rsatgan. SHu bilan bir qatorda  Abdurahmon milliy istiqlol she’riyatining o‘ziga xos taraqqiyot tamoyillarini belgilashda etarli material bera oladigan zamondosh shoirlarning izdoshlik da’volarini qator muxammaslar tahlili vositasida isbotlashga harakat qilgan.

Kitobning yuqori ilmiy-nazariy hamda ma’rifiy-estetik qimmatini belgilovchi unsurlar har holda oz emas. Avvalo, olimning so‘zlarni tanlab, ta’bir joiz topilsa, “chertib”, ularning qoyilmaqom ifoda tarzini ta’minlay olishi alohida tahsinga loyiq. Tanqidchi har bir asarning poetik salmog‘ini, g‘oyaviy qudrati va ibratli jihatlarini o‘ziga xos zakiylik bilan tahlil qiladi. Olimning ustozlari asarlariga ehtirom bilan qarashi, tadqiq ob’ektiga milliy mustaqillik mafkurasi tamoyillariga mos adabiy va ilmiy manbalar tanlashi, tahlilda sinchkovlik, chuqur ilmiy mushohada, muammoning tub ildizlariga nazar solishi, “kosa va nimkosa”lar jozibasini barcha murakkabliklari bilan ilg‘ashi, tahrir, uslub va mahorat muammolarini to‘laqonli yoritishi, adabiy yoki ilmiy uslub tamoyillariga zid nuqsonlarni izchil va teran anglashi, xolis tadqiq etishi kabi omillar yosh munaqqid ilmiy salohiyatiga xos e’tirofga loyiq xususiyatlardir.

Biz odatda badiiy uslub muammolari xususida ko‘p gapiramiz. Ilmiy uslub haqida esa kamroq so‘zlaymiz.  Abdurahmon Pirimqulov bir necha adabiyotshunos olimlarning monografiyalariga taqriz yozishda xuddi shu masalaga alohida  e’tibor qaratadi. Uningcha, “ilmiy uslub olimning bilimini, dunyoqarashini, shaxsiy iqtidorini butun bo‘y-basti bilan  namoyon etuvchi, ko‘rsatuvchi o‘ziga xos ko‘zgu”dir. SHu jihatdan mazkur kitobda muallifning o‘ziga xos xususiy  uslubi butun nazokati, o‘ziga xos ohanrabosi bilan o‘quvchi diqqatini jalb etish xususiyatiga ega. Bu risolani o‘qigan kitobxon uni yana qayta mutolaa qilgisi kelaveradi. Bu kitobning  oddiy yoki jo‘nligidan emas, aksincha  mazmundorligidan, murakkab adabiy hodisalar mohiyatini oddiy tilda ifoda eta olishidandir.

Xullas, mazkur kitob asosan yosh adabiyot havsmandlariga mo‘ljallangan bo‘lsa-da, undan keng kitobxonlar ommasi ham  bemalol foydalansalar bo‘laveradi. YAna bir narsani ta’kidlashni istar edim. Ba’zi yosh olimlarning ilmiy faoliyati nomzodlik ishi yoqlagandan keyin deyarli sezilmaydi. Abdurahmon esa himoyagacha ham, undan keyin ham ijoddan sira to‘xtagan emas. Muhimi, uning maqolalarida ma’lum bir muammo qalamga olinadi va uning echimi ilmiy jihatdan puxta dalillanadi.

Abdurahmon aslida adabiyotshunogslik ilmiga ogahiyshunos sifatida kirib kelgan edi. Uning keyingi izlanishlari esa sermahsul tadqiqotchi ekanini namoyon etdi. U ham adabiy, ham ilmiy asarlarni izchil tahlil qiladigan zukko munaqqid sifatida o‘zini namoyon etib kelmoqda. Zamonaviy she’riyat bilan shug‘ullanuvchi olimlarning hamisha ham mumtoz adabiyot muammolariga tishlari o‘tavermasligi hayotiy tajribada ko‘p kuzatiladi. Biroq mumtoz adabiyot bilimdoni zamonaviy she’r tahlilida ham o‘rnak ko‘rsatishi mumkin. Mazkur risola muallifi xuddi shu xususiyati bilan ham e’tiborga loyiq. Hozirgi iqtisodiy evrilishlar chog‘ida bu kabi o‘qimishli kitobni yozish va chop ettirish Abdurahmon kabi oddiy muallim uchun chinakam jasoratdir. Darvoqe, mazkur kitob muallifi hanuzgacha e’lon qilgan uchta ilmiy risolasi, davriy matbuot va ilmiy to‘plamlarda  nashr etilgan yuzdan ortiq adabiy-tanqidiy maqolasi bilan ham ilmiy — adabiy jamoatchilik e’tiborini qozonib kelmoqda.

Abdurahmonning ushbu kitobini o‘qirkanman, buyuk ozarbayjon mutafakkiri Nizomiy Ganjaviyning mana bu satrlari xayolimda qayta jaranglaganday bo‘ldi:

                  Bilimdonlik — ajab,  yaxshi matodur,

                  Bu boyliksiz qolmoq katta xatodur.

 

 

Boqijon   To‘xliev, filologiya fanlari doktori,  professor.