Сўзда маъно, гапда мазмун бўлади. Инсон уларнинг мазмун-моҳиятини англаса завқ олади. Сўз маъноларини билмаган ўринсиз қўллайди. Бу тилга ҳам, элга ҳам нописандликдир. Адабий тилимизда ва шеваларимизда маънодор сўзлар талайгина. Ана шулар борасида сўз синчиси бўлган курсдош дўстим, шоир эшқобил Шукурга мурожаат қилайлик.

Сўзлар билан сўзлашув

Эшқобил Шукур Сурхондарё вилоятининг Қумқўрғон туманидаги Боймоқли қишлоғида туғилган. ТошДУнинг филология факултетини битирган (1984). Илк шеърлар тўплами — «Юракни ўрганиш» (1984). Шундан сўнг унинг «Сочлари сумбул-сумбул» (1988), «Тунги гуллар» (1989), «Яшил қушлар» (1995), «Ҳамал айвони» (2003) шеърий китоблари ва 2005-йилда «Кўҳна боғ ривоятлари» насрий китоби нашр этилган. «Нақшбанд», «Ибтидо хатоси» каби достонлари, «Насойим ул-муҳаббатга сайр» туркуми, шунингдек, «Оқибат оқшоми», «Дунёнинг кўчиши» каби қиссалари ҳам бор.

“ЎЗИМ”ДАГИ “ЎЗ”ИМ

“Ўз” сўзи катта тарихга эга сўзларимиздан бири саналади. Бу сўзда инсоннинг моҳияти намоён бўлади. Ҳазрат Навоий айтганлар:

Булбуллар олур нолани таълим, агар этса

Боғ ичра Навоий ўз-ўзи бирла тараннум.

Хўш, Навоий ўз-ўзи билан қандай учрашади ва қандай куйлашади, бундай вазиятда Навоий қошида турган “ўз” ким ё нима бўлади?

“Қадимги туркий тил” китобида: “Üз асли от бўлиб, у “нафс” ва “жон” маъноларида ишлатилган” дейилади. Маҳмуд Кошғарийда öз сўзи юрак, ўзак, руҳ маъноларида келади ва “Девон”да öз қонуқї ибораси “гавда ичида ҳаракат қиладиган нарса, руҳ” деб изоҳланади. Қадимги санскритчадан туркий тилга Х асрда таржима қилинган “Олтин ёруқ” асарида “исиг öзумин тидгулик” – “иссиқ жонимни фидо қиладиган” деган гап келади. Бунда “ўз” сўзи “жон” маъносида кўриниш беради. “Иссиқ жон” ибораси ҳозир ҳам тилимизда ҳаракатда.

Хуллас, “ўз” сўзининг туб маъноси “ўзак”, “негиз”, “моҳият”, “мағиз” маъноларини англатишини бошқа туркологлар ҳам таъкидлаганлар. Демак, одам “ўзим” деётганда нафс ва жонини, ўзаги ва бутун моҳиятини пеш қилишини ҳис этмоғи лозим. Унинг “ўзим”и “ўз”ига муносиб бўлиши керак.

КЎЛИК ВА АВТОМОБИЛ

“Кўлик” сўзи менга болалигимдан яхши таниш. “Уйда бир кўлик бўлиши шарт”, “Кўлигинг бўлмаса қийин”, “Бир кўлик олишим керак” каби гапларни кўп эшитиб қолардим. Одамларимиз от, эшак қатори кажавали мототсиклни, автомашинани, тракторни ҳам “кўлик” дейишарди. Ҳозирги пайтда бу сўз тилимизда жуда кам қўлланади. Аслида “кўлик” сўзи жуда қадимий сўз. Минг йиллар давомида бу сўз от-улов, юк тортувчи ҳайвон маъносини англатиб келган. ХХ асрга келиб, “кўлик” транспорт маъносини ҳам англата бошлаган.

Маҳмуд Кошғарий бу сўзни “кöлйк” – юк ортиш мумкин бўлган ҳайвон орқаси деб изоҳлаган. Юк ортиладиган ва миниладиган туяси бор одамни “кöлӱклӱк ӭр” деб атаган. Бу иборага жуда ҳамоҳанг “кöликлїк жӭр” деган бирикма ҳам қадимги тилимизда бўлган ва у “соя жой” маъносини англатган. Шундан келиб чиқибми, А.Вамбери “кўлик” сўзининг пайдо бўлишини кўланка маъносидаги “кöлик” сўзи билан боғлайди. Балки бу тахмин кўликли одам панаси бор, сояли одам деган маънода мулоҳаза қилишга ундар, лекин ундан кўра бошқа олимларнинг “кўлик” сўзининг ўзаги “кўл” (“кöл”) “қўшмоқ”, “ортмоқ” маъносида келади деган фарази асослироқ туюлади. Менда яна бир тахмин пайдо бўлди. “Кўлик” дастлаб юк кўтарадиган ҳайвонга нисбатан қўлланган экан, унда “кўтармоқ” феълидаги “кў” билан “кўлик”даги “кў” ўртасида боғлиқлик бўлиши ҳам мумкин.

Нима бўлгандаям, ҳар кун автомобилда юрадиган одам онда-сонда ота-боболаридан қолган “кўлик” сўзини эслаб қўйса ёмон бўлмайди.

“КАТТА” СЎЗИНИНГ КАТТАЛИГИ

“Катта” сўзи ўз оти билан катта. У ҳамма сўзларга катталик қилади.

Мен болалик йилларимдан қишлоқдаги одамлар раҳбар ва амалдорларни “катта” дейишларини эшитганман. Ҳозиргача бу русум бор. Ҳеч ким раис ё ҳокимнинг исмини айтмайди, фақат “катта” дейди. Амма-холалар “Каттажон” дейишади. Эл орасида ҳурмат-иззати баланд кишиларни ҳам “катта” дейишади. Одамлар бундай кишиларга мурожаат қилаётганларида ҳам ҳурмат билан “Катта!” деб мурожаат қилишади. Хўш, катта сўзининг тилдаги ўрни нечоғлиқ катта? Унинг илдизи қаерлардан сув ичади?

Озарбайжон олими Роза эйвазова “Афғонистонда турк маншали топонимлар” номли китобида “катта” сўзи қадим хетт тилида шоҳ, хоқон, ҳукмдор маъносини англатади деган маълумотни келтиради ва М.Ч. Таҳмазовнинг фикрича, “катта” сўзи “сув”, “кўл”, “денгиз” маъноларини англатишини таъкидлаб ўтади. Ҳолбуки, бу сўзнинг “буюк”, “қудратли”, “муқаддас” деган маънолари ҳам бор экан. Таниқли олим Мирали Сейидов Василий Радлов қарашларига таянган ҳолда “хета”, “хетайи” қабиласи номини “катта” сўзига олиб бориб тақайди. “Хетай” сўзининг илдизи “хет” – маҳкам, кучли, асосли маъноларида, “ай” сўзи эса, яратмоқ, тангри мазмунида келишини таъкидлайди. “Хетай” сўзи асосида “катта” сўзи бор деган фараз ўртага ташланади. Бизда ҳам Хитой қишлоқ деган қишлоқлар бор. Лекин бу биз ўйлагандай Хитой давлати билан алоқадор эмас экан-да. Озарбайжон тилида кучлини “гаты” дейишади. Баъзи туркий тилларда “катта” сўзининг “кеде” шакли ҳам бор.

Мулоҳаза учун яна бир маълумот: қадимги турк тилларида тоғнинг кун тушиш тарафи, кунгай “кат” дейилган.

СОЙ ВА САЙРАМ

Икки адир ё тоғ оралиғидаги сув йўлини сой деймиз. Тилимизда “Бой бойга боқар, сув сойга оқар”, “Чой тўкилиб сой бўлмас, юлдуз йиғилиб ой бўлмас” каби мақоллар ҳам бор. Туркистонда Сайрам деган қутлуғ бир жой бор. Хўжа Аҳмад Яссавийнинг онаси Қорасоч она ва отаси Иброҳим ота шу манзилда ётибдилар. Хўш, сой ва Сайрам сўзларини нима боғлаб туради? “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да сой (сай) сўзининг туб илдизи “тошлоқ текислик” маъносини англатган ва ҳозирги маъноси кейин юзага келган, деб изоҳ берилади. Маҳмуд Кошғарийда сай – қоратошли ер деб изоҳланган. Очиғи, бу икки изоҳ ҳам мени қониқтирмади. Менинг назаримда, негадир “сой” сўзининг таркибида “сув” сўзининг қисқарган шакли бордай туюлади. Фин лингвисти Густав Рамстед “сай” сўзини мўғул тилидаги тошли дарё, дарё ўзани маъноларини англатган “сайир — сажир ” (“сайиргал”-саижиргал) сўзлари билан боғлайди.

Енди Сайрам сўзига келсак, Маҳмуд Кошғарий “Сайрам сув” сўзига “тўпиқдан паст оқадиган сув” деб изоҳ берган. “Туркий тиллар этимологик луғати”га кўра, туваликлар тилида дарё ўзанида шағал билан қопланган жойлар “сайырам” сўзи билан ифодаланади. Тилимизда фаол ишлатиладиган чуқур эмас мазмунидаги “саёз” – “саёз” сўзининг таркибида ҳам “сой” сўзи бор.

“БИЗ” СЎЗИ ҚАНДАЙ ПАЙДО БЎЛГАН?

Ҳар куни, ҳар қадамда биз “биз” сўзини ишлатамиз. Тилимиздаги энг фаол сўз бу. “Биз” сўзининг пайдо бўлиши ҳақида турли фаразлар бор. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да қадимги тилимизда “би” сўзи “сўзловчи” маъносини билдирган ва унга “икки” (“кўп”) маъносини ифодаловчи -з қўшимчаси қўшилиб, “биз” сўзи ҳосил бўлган дейилган. Тилимизда бу усулда ясалган сўзлар бор. Худди “егиз” (“икки+з”) сўзидаги каби.

Маҳмуд Кошғарий “биз”нинг “миз” шакли борлигини ҳам таъкидлаган. Дарҳақиқат “биз”нинг “миз” шакли ҳозиргача сақланиб қолган ва фаол ишлатилади. Масалан, борамиз, аслида у борабиз бўлган. Худди борамен, борасендаги каби. Фақат “борамиз” феълидаги “миз”нинг “биз” эканига эътибор қилмаймиз.

Олжас Сулаймонов С.Е Маловнинг фикрига асосланиб, “биз”нинг туб маъносини излайди ва бу сўзнинг илдизи ҳақида “би” – “мен” дегани, “си” эса, “сен” дегани, “би”+”си” қўшилувидан дастлаб “биси” сўзи пайдо бўлади ва у “биз”га айланади, деган. “Туркий тилларда “мен”нинг “бен” шакли ҳам бор. Дарҳақиқат, мен ва сен бирлашса “биз” бўлади. Бунда мантиқ бор.

Таниқли олимимиз Қосимжон Содиқов ҳам “биз” сўзига батафсил тўхталган ва бу сўзни “биз” – сўзловчининг кўплиги, “сиз” – тингловчининг кўплиги дея изоҳлаган. Бу ҳам эътиборга лойиқ талқин.

ТОВУҚ ТУВДИ

“Товуқ тувди” деган гапда товушлар уйқашлиги мени ажаблантирди. Шунда хаёлимга “товуқ” сўзининг ўзи “туғиш” маъносидаги “тув” сўзидан келиб чиқмаганмикан, деган фикр келди ва бу сўзнинг изидан тушдим. Маҳмуд Кошғарий бу сўзни “тақуқ” шаклида қўллаган ва “тақуқ – туркман тилида товуқ” деб изоҳ берган. Туғиш маъносидаги “тув” сўзи жуда қадимий сўз. Туркийлар тилида, шумерлар тилида ҳам бу сўз азалдан бор. “Товуқ”даги “-уқ” қўшимча, худди “ёзуқ” (гуноҳ), “қилиқ” сўзларидаги каби қўшимча. Яъни, “ёзуқ” сўзи илдизи “яз” – “ёмонлик қил” деган феълига ва “қилиқ” сўзидаги “қил” феълига “-қ” (“-уқ”) қўшимчаси қўшилиб, от ясаляпти. Шундан келиб чиқсак, “товуқ ” ҳам дастлаб “тувуқ” бўлгандир, эҳтимол. Шу ўринда тилшунос Д.Бозорованинг бир фикрини келтириб ўтиш жойиз деб биламан. Унга кўра, “товуқ” сўзи асли “тақуқ” бўлган ва бу сўз “тақ” товушига тақлиддан пайдо бўлган. Бу ҳам асосли фараз. Чунки, товуқ донлаётганда “тақ-туқ” қилиб донлайди. Қолаверса, бу Кошғарийда келган “тақуқ” сўзига яқин. Кошғарий хўрозни “еркак тақағу” деб ёзган.

Тилимизда товуқ билан боғлиқ иборалар кўпроқ киноя ва дакки пардасида келади. Масалан: товуқ мия, думи юлинган товуқдай, оёғи куйган товуқдай кабилар. Навоий ҳам “Товуқнинг таъмадан оғзи тинмагани учун унинг маскани катак зиндонидир” деган.

КАТАК, ХАТАК ВА УКРАИНЧА ХАТА

Товуқлар яшайдиган уйчани катак деймиз. Бу сўзнинг бошқа маънолари ҳам бор-ку, лекин ҳозирча паррандалар яшайдиган жой мазмунидаги маъноси устида тўхталамиз. Тилимизда “катак” сўзи “хатак” шаклида ҳам қўлланади. “Алпомиш” достонида Қалмоқдан қайтган Алпомиш Қултой кўринишида келиб, Ултонтознинг энаси Бодом Бикач билан айтишув қилганида шундай деган экан:

Мендайларни сен олмасанг

Патагингга, ёр-ёр,

Саккиз хўроз бирдан қамай

Хатагингга, ёр-ёр.

Болалигимизда катталар болаларни “Уйингга жўна” деб эмас, “Қани, катагингга жўна” деб уришишарди.

Тилимизда “катак” сўзи “хатак” шаклида ҳам қўлланади. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да изоҳланишича, бу сўз “ўтириш”, “ётиш” маъносини англатадиган тожикча “кат” отига кичрайтириш мазмунидаги -ак қўшимчаси қўшилишидан ҳосил бўлган. Лекин Ўзбек тилининг изоҳли луғатига кўра, форсийда “кат”нинг “тахт”, “кенг ёғоч курси”, “кенг ёғоч каравот” деган маънолари ҳам бор. Барибир, бунда ҳам ўтириш ёки ётиш мазмуни яширинган.

Мени кўпроқ бошқа нарса қизқитиради. Яъни, ўзбек тилидаги “хатак” сўзлининг украинча “хата” сўзига шакл жиҳатдан жуда яқинлиги… Бу сўзлар фақатгина шакл жиҳатдан эмас, маъно жиҳатдан ҳам яқин. “Русча-ўзбекча луғат”да “хата” сўзига “хата, кулба (Украина, Белорусия ва РСФСРнинг жанубида: деҳқон уйи) деб изоҳ берилган.

Қизиғи шундаки, манбалар асосан, “хата” сўзини қадимги ҳунгар тилидан келган деб изоҳлашади. Бу сўз қадимги ҳунгар тилидан поляк тилига “чата” бўлиб ўтган, кейинроқ украин тилига ҳам ўтган. Ҳунгарлар туркий халқ. Чукчилар тилида ҳам хатани “хатуюн” дейишади. Баъзи манбалар “Авесто”да “ката” сўзи уй, ертўла маъноларини англатиши ҳақида хабар берадилар. Мен кўп йиллар бурун Китоб туманида адирдаги тепалик бағрида одамлар яшайдиган ертўлалар қилинганини кўрганман.

Хуллас, “катак”, “хатак” ва “хата” сўзлари битта илдизга эга бўлиши мумкин.