Debocha

 

Uchovlonning timsoliy suhbatiga diqqat qiling. Agar meni yo‘qotsangiz kutubxonadan topasiz, bu kitobning so‘zi. Agar meni yo‘qotsangiz, ganjina va xazinalardan topasiz. Bu zaru la’lu javohir atalmish boylik so‘zi. Agar meni yo‘qotsangiz, hech qaerdan topaolmaysiz. Bu g‘oyat donolik bilan aytilgan nomusu oriyatdir. Donolik tinglash va anglashning, o‘rganish va o‘rgatishning hosilasidir. Jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurasha olish hissi donolik, oqillik va odillikdir. Or nomus va faxru iftixor ona yurtga bo‘lgan mehru muhabbat bilan bog‘lanadi. O‘qish va uqish orqali bilib olishingizga tilakdoshmiz.

 

O‘qish va uqish. Bu so‘zlar o‘zaro mantiqiy bog‘liqlikka ega. O‘qishda shunchaki ko‘z yugurtirish bo‘lsa, uqishda anglash bor. Uqish sinchiklab, tushunib, his etib o‘qish orqali amalga oshadi. Biron asarni o‘qib chiqasiz, u sizga ta’sir etadi, dilingizdan o‘rin oladi. SHu asnoda o‘zingizda ham yangi fikr va mulohazalar tug‘iladi. Tasdiq etasiz yoki inkor qilasiz. Bu esa tahlil demakdir. Tahlil tadqiqqa qo‘yilgan qutlug‘ qadam. SHarq she’riyatining go‘zal namunalari sirasiga kiruvchi to‘rtlik va ruboiylar ko‘p yillar mobaynida xayolimni band etadi. SHu hissiyot sabab ulardan ta’sirlanish asnosida tug‘ilgan ba’zi fikrlarim bilan sizlarni oshno etgim keldi. Uni «To‘rt ustun hikmatlari» deb atadim. Sababi dunyoning moddiy asosi to‘rt unsurdan iborat bo‘lsa, go‘zal she’rning ma’no qudrati, chuqur mantig‘i to‘rt satr, to‘rt ustundan iborat she’rda namoyon bo‘ladi. SHe’rning zo‘ri to‘rt satr, shoir o‘zin to‘rt satrda ko‘rsatur mazmunidagi fikrni Maqsud SHayxzoda bejiz aytmagan. SHuurim etganicha to‘rt ustundan olgan hikmatlarimni siz bilan o‘rtoqlashishni lozim topdim.

 

              ASL VA NASL

Afsuski, jahonda xiradmandlarning

Farzandlari boru emas xiradmand.

Otada odobu bilim bo‘lsa ham,

Undan nasibasiz qolibdur farzand.

Abu Abdulloh Rudakiyning shu ruboiysi sabab dildan kechgan tuyg‘ular sizga ham begona bo‘lmasa kerak.

Farzand shajaraning davomiyligi va naslning boqiyligiga mezon ekani rost. Demakkim, u ota-onaning yuzi, mahallaning obro‘yi, qolaversa, u ta’lim olgan, faoliyat ko‘rsatgan maskanning sharafi hamdir.

Rudakiy ana shu bog‘liqlik nuqtasini to‘g‘ri fahmlaydi. O‘zing el-yurtda obro‘-e’tiborga ega bo‘la turib, farzanding oqibatsiz bo‘lsa, seni e’zozlash mushkuldir degan hikmat adibni bezovta etadi. Bilgan, ko‘rgan-kuzatgan, his etganlaridan kelib chiqib, shu hodisaga munosabat bildirish Rudakiyga xos. Ota-ona va farzand o‘rtasidagi farzu qarzlarni har ikkala tomonning anglamasligi, amal qilmasligi achinarli holdir. Diniy, dunyoviy ilmning ham maqsad-mohiyati asli shundan. El-yurtga odobu ilmdan va’z aytib, noqobil farzand qilmishidan boshi xam bo‘lgan ota, avvalo, o‘zini ayblamog‘i zarur. Farzandni ta’limiy va tarbiyaviy mehridan benasib qoldirgan ota tahsinga noloyiq. SHu o‘rinda g‘arb mutafakkirlaridan birining «O‘g‘liga ta’lim bermagan ota o‘g‘rini boqayotgan bo‘ladi» degan gaplari yodga keladi. Ota-ona, farzand,, mahalla-ko‘y bog‘liqligi jamiyatning muvozanatiga aloqadordir. «Mahalla-ota-onang», «Qo‘shning tinch-sen tinch», «Bir farzandga etti ota-ona» singari maqollar zamirida ham bir-birovga mas’ullik tuyg‘usi mavjud. SHu ma’noda Rudakiyning olis zamonlardan urayotgan bongi bejiz emas.

 

                  IKKI DUNYO OCHQICHI

SHu oddiy ko‘z bilan boqmagil,balki,

Bilim ko‘zi bilan boqqil jahonga.

Dunyo daryo erur yaxshi ishingdan,

Kema yasab o‘tgil, nari tomonga.

Dunyo «ikki eshikli saroy»ga qiyos qilinadi. Biridan kirib, ikkinchisidan chiqib ketish masofasi bu umrdir. Kimdir o‘sha umr manzilida ezgu va xayrlik ishlarni qilishga ulgursa, kimdir nomaqbul yumushlar bilan shug‘ullanib umrguzaronlik etadi. Ikki dunyo sir-asrori va mohiyatini anglash ishqi bu ilmdir. SHuning uchun ham «Bilim bilan ma’rifatning tutqichi, Ilm ila ikki dunyo ochqichi» deyiladi. Komil inson uch mezonga tayanadi.  Bular ta’lim, tarbiya, ezgu amaldir. Inson kamolotini busiz tasavvur qilish mushkul. SHu borada bir rivoyat ham bor.

Ahli donishlardan biri maslahat so‘rab kelgan muridlardan biriga deydi:

-Bu dunyoda yaxshi yashashni istaysanmi?

-Ha.

-Unda kayfu safo bilan shug‘ullanaver. Mabodo, u dunyoda yaxshi yashashni                                                     istamaysanmi?

-Xohlayman.

-Unda toat-ibodat bilan mashg‘ul bo‘l. Balki, ikki dunyo saodatiga ham musharraf bo‘lishni istarsan?

-Albatta, istayman.

-Unday holda ilm izla, ilmdonlarning suhbatida bo‘l,-deb javob beribdi.

Bundan ko‘rinib turibdiki, ikki qirg‘oqli dunyoda ilm va ezgu amallar qilib o‘tish sharafdir degan mazmun mavjud. Bu sohildan u sohilga xayrlik ilmu amallar kemasini yasab o‘tishni Rudakiy komillikka intilgan insonning faoliyati mezoni deya ta’riflaydi.

 

                     URUSH — UMR EGOVI.

Ey g‘ofil, o‘ylama dunyoda sening,

Qismatingni xalloq aylagan urush.

O‘zi-ku umrimiz juda ham qisqa,

YAna qisqartirmoq bu qanday yumush?

Odamzot yaralibdiki, nizo, nifoq, janjalu urushlarga tarix shohid. Ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi shiddatli urush «dam qalam bilan, dam qilich bilan» bardavom. Mashriqu mag‘ribzaminda ezgulik ruhi Xurmuz (Axura Mazda), yovuzlik ruhi esa, Ahriman (Angra Manyu) deb e’tirof etilgan. Biri tinchlikni, ikkinchisi urushni qo‘msaydi. Birining dilida bunyodkorlik, ikkinchisida buzg‘unchilik g‘oyalari mavjud. Oqil va johil, bedor va g‘ofilning farqi ham ana shu niyatlarga bog‘lanishida. G‘ofil uyqudagi odam. Tiriklik mazmuni, bedorlik mohiyati, umr, dunyo mazmunidan u bexabar. Dunyoga kelish va ketish uning uchun farqsiz. Moddiy manfaat hissigina o‘ylantiradi, xolos. Ma’rifatdan uzoq kishi johil. Jaholat botqog‘i g‘ofilning ham joyi. U g‘aflat uyqusi ila band. Urush oqibati, zamin va zamonga etkaziladigan ziyonga u befarq. Uning qalbida mehr o‘rniga qahr, muhabbat o‘rniga nafrat, hilm o‘rniga zug‘um in qurgan.

Ikki zid qutbning yashash tarziga e’tibor qiling. Biri ilmu hilm bilan ish tutsa, ikkinchisi zulmu zug‘um bilan ish yuritadi. YOvuzlik homiysi quroli urush. Bu esa onani boladan, bolani otadan judo qilish, xonadonlarda to‘y o‘rniga aza tuttirish.

SHu paytgacha dunyoda o‘n besh mingdan ortiq urush bo‘lib, 5,5 mlrd.dan ziyod inson qurbon bo‘lgan bo‘lsa, hammasi yovuzlik qutbining kasridan. Bobokalonimiz Rudakiy hazratlari  o‘sha davrdayoq, xavotirga tushib, nido qilgan ekanki, asrlar qa’ridan kelayotgan bu sado ogohlikka, hushyorlikka da’vat bo‘lib yangrayotganini anglash qiyin emas.

                ZAHR VA QAHR

Ilonni har qancha qilsang tarbiyat,

Oxir zahrin sochib, etkazar zahmat.

Nokas tabiati ilon kabidir,

YUzin ko‘rmaslikka etgil harakat.

Aslida, naslida yovuzlik bo‘lsa, undan yaxshilik kutish qiyin. Uning yaxshilik niqobidagi «himmat»i ham og‘ir kechishi haq. Ilonsifat harakat, siringdan, nozik ishlaringdan voqif bo‘lish evaziga seni mag‘lub etish nokas niyati. SHuni sezdingmi undan uzoqlash degan o‘git Rudakiyning hayot haqiqatini badiiy haqiqatga o‘girish hissi bilan bog‘liq. Nokas birovni birovga yaxshilik qilayotganini ko‘rolmasligi aniq. Hatto, u birovning o‘ziga qilayotgan yaxshiligini ham ko‘rolmaydi. «Nimaga birov birovga yaxshilikni ravo ko‘rishi kerak»?-degan jumboqli savol unga tinchlik bermaydi. CHunki, u dunyoni faqat yovuzlik qobig‘ida ko‘radi. Uning yashash tarzi shu-yaxshilikka ham yomonlik, yomonlikka ham yomonlik.. Unga yaxshilikni ham, yomonlikni ham ravo ko‘rmasdan, undan uzoqlashish eng to‘g‘ri hukm ekanini uqtiradi adib. SHu tobda boshqa bir shoirning ushbu hikmati yodga keladi: «YAxshiga qilsang yaxshilik ham aytadur, ham qaytadur, YOmonga qilsang yaxshilik na aytadur, na qaytadur»

Ezop rivoyatlaridan birida keltirilishicha, Zevs to‘y qilayotgan ekan. Hamma hayvonlar topganlarini unga sovg‘a qilib keltirishibdi. Ilon ham gul tishlagan kuyi sudralib kelibdi. Zevs ilonni ko‘rib, unga shunday debdi: men boshqalarning sovg‘asini qabul qilaman, ammo sening tishingdagi tuhfani olmayman. Masaldan xulosa shuki, yomonlarning yaxshiligida ham xatar bor.

Rudakiy ilonning zahri o‘z o‘rnida doru darmon, shifo bo‘lishi mumkin, lekin ilonsifat nokas zahri seni tuzalmas dardga giriftor qilishi haqligiga ishora qilib o‘tgan. Uzoq davrlardan beri tillardan tillarga o‘tib kelayotgan «Toshbaqa va chayon» masalidagi «zahar urmoq emish kasbi chayonning» degan hikmat ham bejiz emasligi ta’kidlanadi ruboiyda.

 

                               VASL ISTAB

Hajring g‘amidan garchi  bag‘rim qon,

Lekin bu g‘amdan erurman shodon.

Hajri shul bo‘lsa, vasli qanday deb,

O‘ylab chiqaman kechalar hayron.

Rudakiy ruboiylari ichida ishq talqinida bitilganlari ham ko‘p. Mumtoz she’riyatda ishq mavzuidagi bitiklarda hajr va vasl tushunchasi muqim va muhim o‘rin tutadi. YOrga, haqqa etishishning mashaqqat manzillarida ushbu tushunchalarga munosabat adiblar e’tiboridan chetda qolmaydi. Hijron ayriliq, visol etishuvdir. Bu manzillar chin oshiq uchun hech nimadir. Odatda, hajr g‘am-uqubat koni, vasl esa darmon makoni sifatida e’tirof etiladi. Rudakiy talqinida bu holat boshqacha kechadi. Hajrni darmon deb, uqubatni rohat, iztirobni farog‘at deb bilishga etishlik chin oshiqlikdir. Mana, Rudakiyning e’tirofi. Maqsad manziliga mashaqqatsiz etib bo‘lmas, Riyozat chekmaguncha murodlar hosil bo‘lmas. Demak, yor bois, haq sabab kelgan azob-uqubatlar ham aslida, oshiqni toblash, uni sinov dovonlaridan so‘nggina siylov manzilgohiga etishi uchun taqozo etilgan farzu qarzlardir. Kimdir, buning uddasidan chiqadi, kimdir yo‘q. Bu visol manziliga etish jismoniy kuch bilan emas, albatta. Unda uch birlik-jismoniy, aqliy, ruhiy kuch-quvvat uyg‘un bo‘lgandagina maqsadga erishiladi. CHin so‘z, chin amal chinakam oshiq yo‘li. Bu esa to‘g‘rilik, hidoyat manzilidir. Oshiqlik shu ma’noda hodiylik, hidoyatga boshlovchilikdir. YOnish, kuyish, qovrilish oshiq uchun odatiy hol emas, balki dasturulamal darajasiga etadiki, bu unga lazzat baxsh etadi. Kechayu kunduz bedorlik, haq visoliga etishish zavq-shavqi dam g‘am bilan, dam xurramlik bilan almashinib turadiki, Rudakiy nazdida bu chin oshiqlik falsafasidir.

 

NAFS TIZGINI

O‘z nafsini mag‘lub etolgan marddir,

G‘iybatlardan uzoq ketolgan marddir.

Nomard tepib o‘tar yiqilganlarni,

Ojizlar qo‘lini tutolgan marddir.

Ahli donishlar mard va nomard, dono va nodon, oqil va johil munosabatlarining mohiyatli talqinini e’tibordan chetda qoldirmaganlar. Xo‘sh, kim mardu, kim nomard? Rudakiy bu muammoni nafs va g‘iybat tushunchalariga munosabat yo‘sinida oydinlashtirishga intiladi. O‘zgani emas, balki o‘zini engish mardlikdir. O‘zi bilan kurashish, o‘z nafsini tiyish, o‘zdan ko‘ra o‘zgaga muruvvat ko‘rsatish, o‘z siyratini tozalash mardlik nishonasi degan mazmun yuqoridagi ruboiiyda aks etgan. Bu haqda diniy, dunyoviy ta’limotda ko‘p va xo‘b aytilgan. Sahobalardan biri Muhammad payg‘ambardan «Bizning jihodimizga qanday baho berasiz?»-deb so‘raganida, u «Bu kichkina jihod katta jihod hali oldimizda turibdi»-deb javob bergan ekanlar. Sahoba taajjub bilan deydi: Qanchadan-qancha yurtlarni islomga kiritdik, musulmonlikni targ‘ib qildik, Bu maqsad yo‘lida qilichni ham, so‘zni ham ayamadik. Bundan ham ulug‘ jihod bormi?

-Ha, insonning o‘zi bilan o‘zining kurashi, o‘zini engishi, aslida katta jihod, — debdi payg‘ambar.

Valiyulloh shayx Najmiddin Kubroda ham shunga monand ruboiyni o‘qiymiz. «Bir dev bor ichimda asti pinhon bo‘lmas, Boshini egmak aning oson bo‘lmas, Iymon ne ekanligin ming anglatsamda, Kofir u, ashaddiy, hech musulmon bo‘lmas».

G‘iybat va hasad ham insonni kemirishi, ko‘ngil binosini emirishi muqarrarligi, bundan uzoq turish mardlikka bois ekani uqtiriladi. Faqat nokaslargina g‘iybat va hasadni qurol qiladi. CHunki, unda jismoniy, ruhiy va aqliy kuch yo‘q. U mardga qarshi chiqishga botinolmaydi. Unga ichdan tan bersa ham, uni ko‘rolmaydi, faqat g‘iybatu hasadni dastak qilib mard bilan olishadi. Mard maydonda sinalar naqli unga begona. Hadisi shariflarda ham g‘iybatchi va hasadgo‘yga nafrat biln qaralgan.

Rivoyatlardan biri shunday: Ulamolardan biriga gap tashuvchi g‘ammoz qo‘shnisi deydi: Kecha Ahmad baqqolning ziyofatiga bolrmaganingiz yaxshi bo‘ldi.

-Nega?

-Ziyofatda uy egasi sizning sha’ningizga haqoratomiz so‘zlar aytdi.

-Nechta kishi bor edi?

-Yigirma chog‘lik mehmon bor edi.

-Ziyofatda nima edingizlar?

-O‘ziyam sakkiz xil taom tortdi-yov. Rosa maza qildik.

-Insof kerak. Mezbonning sakkiz xil taomi qorningga sig‘ibdi-yu, uning men haqimdagi bir og‘iz so‘zi sig‘mabdi-da. G‘iybatdan saqlan. Nonko‘rlik qilma!

Ulamoning ushbu o‘giti odamlararo nizo-nifoq urug‘ini sochishga sabab bo‘luvchi g‘iybatga qarshi qaratilgandir. Pahlavon Mahmud xuddi shu haqiqatni mardu nomard tushunchasi bilan bog‘laydiki, asl odam undan chetda turadi demoqchi. «Mard» so‘zi fors tilida «er» degan ma’noni ifodalaydi. Demak, er g‘iybat qilmas, nafsga erk bermas va ojizlarga ko‘makdoshdir. Ruboiydagi mazmun ham aslida ana shu.

 

                                 SHUKR, ZIKR, FIKR

Boriga qanoat qil, ozod yasha,

Ey Rudakiy, odil va obod yasha.

O‘zingdan ortiqni ko‘rib g‘am ema,

Sendan ojizlar bor, ko‘rib shod yasha.

«Birovni ko‘rib fikr qil, birovni ko‘rib shukur qil, birovni ko‘rib zikr qil»-degan hikmat bor. SHunga monand Muhammad payg‘ambar «jim turganim fikr qilganim, toat-ibodat va ilmim shukur qilganim, so‘zlaganim zikr qilganim» deb e’tirof etganlar.

Inson dilida qanoat hissi bo‘lmassa to‘kinlik, rizq-ro‘z, nasiba ham but bo‘lmasligi ayon. Rudakiy hayot tarziga mezon bo‘lg‘uvchi tushunchalarni shunday e’tirof etadi: qanoat, ozodlik, odillik, obodlik va shodlik. Bularning inson hayotida o‘rni ham, qadri ham borligi ta’kidlanadi. Ruboiyda «yasha» undovidan oldin «ozod», «obod» va «shod» so‘zlarini keltirilishiga e’tibor bering. YUrtning ozodligi, shaxsning erkinligi bo‘lmasa, el-yurtda odillik va obodlik ham bo‘lmaydi. Adolat va farovonlik bo‘lmagan joyda shodlik bo‘lishi mumkinmi? Aslo yo‘q. Mana, Rudakiyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari. Birovga baqamti bo‘lib yashash, bosh egik, qaram holda tutqunlikda kun kechirishdan ko‘ra, tik turib o‘lish afzalligi uqtiriladi. Er va el qadrini bilish, ko‘ngildagi shukronalik, o‘zingga ravo ko‘rganni o‘zgaga ham ravo ko‘rishlik osoyishta va farovon hayotning o‘lchovi degan mazmunni anglash mushkul emas.

Xuddi shu mazmun Alisher Navoiyda boshqacha tarzda o‘z tasdig‘ini topadi. Mana u.

To hirsu havas xirmani barbod o‘lmas,

To nafsu havo qasri baraftod o‘lmas,

To zulmu sitam joniga bedod o‘lmas,

El shod o‘lmas, mamlakat obod o‘lmas.

Yirik mutasavvuflardan biri SHaqiq Balxiy shogirdi Ibrohim Adhamdan so‘raydi.

-Ne vaj ila umrguzaronlik etayapsan?

-Bo‘lsa eymiz, bo‘lmasa sabr etamiz,-deydi shogird.

Ustozning jahli chiqdi.

-Sening bu ishingni bizning Xurosonning ko‘ppaklari ham qiladi. Ularga ham go‘sht, suyak tashlasang, eydi, g‘ajiydi. Yo‘qsa, tilini chiqazib, dumini likillatib turaveradi.

-Unda siz nima qilasiz?-taajjublanib so‘radi shogird.

-Biz bo‘lsa baham ko‘ramiz, bo‘lmasa ham shukur qilamiz. Biz yonib-kuyib ishlaymiz. Barakatni harakatda deb bilamiz. O‘zimga qanday manfaat deb emas, o‘zgaga qanday manfaat etdi,-deb kuyunamiz.

Anglashilayaptiki, mutasavvuflar nazdida shukronalik va qanoat tushunchasi yanada chuqurroq ma’no kasb etgan.

 

                                ISHQ IZTIROBI

Ey quyosh, yo‘q sendek kezguvchi olam,

Menga ham yo‘l ko‘rsat yo‘lchiman men ham.

Muhabbat yo‘lida ko‘rdingmi bul kun,

YUzi gardsiz, dili dardsiz bir odam.

Abu Ali Ibn Sino hazratlari tabobat olamining yirik dahosi bo‘lsa-da, falsafiy mazmundagi etuk ruboiylari bilan ham mashhur va maqbul. Tangriga, falakka murojaat ohangida bitilgan she’rlar ko‘p. U yuqoridagi ruboiyda jumla olamga nur taratuvchi quyoshga qarata murojaat qiladi. Xo‘sh, oshiq dilidagi istakni tinglaylik-chi? Har kimning o‘z vatani, kindik qon to‘kilgan makoni bo‘lak. Lekin, o‘sha manzilga nur baxsh etuvchi osmon, oftob yagona. Erni balanddan turib kuzatish borliqni yaqqolroq kuzatishga imkon tug‘iladi. SHoir shu ma’noda o‘z dardu qochirimlarini quyosh bilan bog‘lashga intiladi. Samodan qaralganda, «vayronu obod ustina» bir xil nur sochuvchi quyosh uchun, erliklarga bo‘lak-bo‘lak vatan bo‘lib ko‘ringan er yagona. Oshiq yo‘lda, u ezgulik, hidoyat yo‘lidagi yo‘lchi. U o‘zligiga intilayapti. Bu haqqa vosil bo‘lish ila intihosiga etadi. SHu yo‘lga kirgan chin oshiqni ko‘rdingmiki, uning yuzida g‘ubor, dilida dard bo‘lmasin, deya murojaat qiladi shoir. Quyosh ramziy ma’noda yaratuvchining o‘zi, aniqrog‘i, uning hosilasi. Haq barcha bandalarga bir xil nazar tashlagandek, quyosh ham hamma joyga bir xil nur sochadi. Lekin quyosh nuri hamma erga bir xil sochilsa-da, bir joyda maysa, bir joyda yantoq ko‘karadi, boshqa bir erda esa hech nima ko‘karmaydi. Demak, muhabbat, ishq yo‘liga kirganlar esa tani, joni har xil bo‘lsa ham, ularning maslagi, niyati bir-yor timsolida haq visoliga erishish. Ana ruboiy zamiriga jo bo‘lgan ma’no.

 

                          UMR IMORATI

Umring ko‘pi bilan bir-ikki nafas,

Nafas esa kichik bir shamolu sas.

SHamolga tayanmish umring binosi,

Mustahkam imorat elga tayanmas.

Bu ruboiy Ibn Sino hazratlarining tabib sifatidagi shoirona kuzatuvidir. Nafas to‘xtadi, jon jasaddan uzildi, demak umr tugadi. Inson umri, aslida shu. Tiriklik jon, tan, ruh birligidandir. Mirzo Abdulqodir Bedil umrni kiprikdagi yoshga qiyos qiladi. Uni qachon tushib ketishini yaratuvchidan boshqa hech kim bilmaydi.

Ibn Sino umrning o‘tkinchiligi, nafasning to‘xtashi bilan yakuniga etishi haqidagi haqiqatni anglatmoqchi emas. O‘limdan keyingi hayotga zamin hozirlanganmi? SHuni so‘ramoqchi. Umr binosi shamolga tayansa, bugun bor erta yo‘q. SHunday ekan, ana shu qisqa muddat mobaynida ikkinchi umring uchun bugun xizmat qil, himmat qil!  Umr hikmati aslida shu. Mana, uning she’riy tasdig‘i.

«Ming yil umr ko‘rgil»,-dedi bir oqil,

Taajjub-la hayron boqdim men unga.

Aytishar-ku, «etti o‘lchab bir kesgil»

«Qaysi odam kirgan emishdur mingga?»

Donishmand tikildi, o‘ychan bir nafas,

So‘ngra so‘z qotdilar, ma’nidan kalom.

«Inson tirikligi jismi bilanmas,

Ming yilning mezoni-qolsa yaxshi nom.

Ezgu ishlaringni eling qilsa yod,

Ikkinchi umrdur yashashdan murod.»

«Umr» va «imorat» so‘zlari aslida, bir o‘zakdan yasalgan arabcha so‘zlardir. SHoir shu orqali inson umrini imoratga qiyos qilmoqda.

Mustahkam imorat har qanday shamolu dovullarni pisanda qilmaydi, unga tayanmaydi. Inson ham o‘tkinchi hoyi havaslardan  ustun bo‘lib, qo‘lning kiri bo‘lgan pulga, boylikka ruju’ qo‘ymasdan,  xayrli ishlarga kamarbasta bo‘lishi bilan mustahkam umr imoratini bunyod eta oladi deyish adibning muddaosidir.

 

                           BILGANIM-BILMAGANIM

Hech bir gap qolmadi ma’lum bo‘lmagan,

Juda oz sir qoldi mavhum bo‘lmagan.

Bilimim haqida chuqur o‘ylasam,

Bildimki, hech narsa ma’lum bo‘lmagan.

Olam va odam uni bilishga intilish nazariyasi qadimdan mavjud.

Bilim bamisoli baland qoyali tog‘ga monand. Unga qancha yaqinlashsangiz vajohatli ko‘rina boradi. YOki chuqur ummonga o‘xshash. G‘avvos bo‘lib dengiz qa’riga sho‘ng‘isangiz, qanchalik chuqur ekani, tubsiz ummonligi ayon bo‘la boradi. Bilmaslik ayb emas, bilishga intilmaslik ayb. Bu naqlda hikmat ko‘p. Xo‘sh, ko‘p narsani bilishga intilsak, baribir ko‘p narsani bilmaslikka amin bo‘larkanmiz, unda bilishning nima ahamiyati bor, deyilsa ham kulgili bo‘ladi. Alisher Navoiyning bir to‘rtligida ana shu kinoyaomiz lutf bor.

Bilimdan lof urmoq asli nodonlik,

Nodonligin bilsang, shu bilimdonlik,

O‘z boshingga o‘zing solma hayronlik,

Bir yo‘q keltiradi minglab osonlik.

Ibn Sino hazratlarining nomi bilan bog‘langan ushbu rivoyat ham shu fikrni tasdiqlaydi.

Ibn Sino bir jamoada giyohlar xosiyati haqida ma’ruza qiladi. Hamma unga ichdan tahsin o‘qiydi. SHu tobda Ibn Sino giyohlarning turlari ko‘pligiga, xilma-xilligiga qarab turib, o‘ychan holda «men bilimdonman»-deb yuboradi. Hamma taajjubda qoladi. SHivir-shivir boshlanadi. «Bilimdonligini hammamiz bilamiz-ku shuni aytish joizmikan» deb bir-birlariga qarashadi. SHunda Ibn Sino jamoaga yuzlanib: «Xaloyiq, nimaga taajjubdasiz? Men ko‘p narsani o‘qib, o‘rganib turib shunday xulosaga keldim. Bilimdonman deganimda, sizlar so‘ramadingizlar, nimaning bilimdoni ekanimni. Men ko‘p narsani bilmasligimning bilimdoniman. Qancha ko‘p o‘rgansam, shuncha ko‘p narsani bilmasligimni bilib bordim.»

YUqoridagi ruboiyga shu rivoyat yoki rivoyatga shu ruboiy asos bo‘lgan bo‘lsa ajab emas.

     

      SUYUNCH VA KUYUNCH

Ey koshki, bilolsam men qanday inson,

Olamda ne izlab buncha sargardon?

Kerakligim bo‘lsa, yashasam xandon,

Bo‘lmasa ming ko‘zdan yosh to‘ksam nolon.

Kim uchun, nima uchun, qanday yashash azaldan insonning umr muammosi bo‘lib kelgani rost. YAshash uchun eydiganlar, eyish uchun yashaydiganlar ham bor. Aslida, kimning kimga va nimaga qanday munosabati uning kimligini bildiradi. Ibn Sino xuddi shu so‘roqlarga javob izlaydi va yuqoridagi ruboiyda aks etgan hukmga keladi. Dunyoga kelish va ketish mantig‘ini izlash olim, tabib, shoir sifatida Ibn Sinoga tinchlik bermagani aniq.

Umr savdosi Alisher Navoiyda yanada aniq qo‘yiladi: «El netib topqay menikim, men o‘zimni topmamon». Navoiygacha bo‘lgan davrda yashab o‘tgan adiblarning ayrimlari ijodidagi mana bu ruboiylarga e’tibor bering. Umar Xayyom yozadi: «Biz keldigu dunyo ko‘rdimi foyda Ketsak martabasi osharmi qayda? Hech kim tushuntirib berolmadi, Kelishim, ketishim sababi qayda?»

Hofiz SHeroziyda shunday bitik bor: «YOdingdami, sen tug‘ilg‘on on? Hamma xandon edi, sen esa giryon, SHundoq yashaginki, sen o‘tgandin so‘ng, Hamma giryon qilsin, sen borgin xandon».

Yirik mutasavvuf Boyazid Bastomiy hazratlarini yo‘qlab bir kishi keladi va eshikni taqillatadi. Eshik ochilib ostonada Boyazid ko‘rinadi.

-Boyazidni izlab keldim,-so‘radi kelgan kishi.

-O‘zim ham Boyazidni izlayapman, hanuz topolganim yo‘q,-dedi Boyazid.

O‘zni anglash va bilishga intilish, xohish-istaklari bilan qiziqish, o‘zni tergash, ayblash so‘fiylarning asl muddaolaridan bo‘lgan.

Mazkur qarashlardagi mazmun Ibn Sino hazratlarida yaxlitlik va aniqlik kasb etadi. «Ey koshki, bilolsam men qanday inson?» deya muammoni  ko‘ndalang qo‘yadi. O‘zni bilishga intilish muhim. Odatda, o‘zgani bilish, o‘zgani ayblash, o‘zgadan dog‘ izlash, o‘zgani baholashga moyillik odamzot tabiatida mavjud. U o‘zini sevadi. O‘z ayblarini bila turib, boshqani aybsitishga intiladi. U o‘z manfaatlari va hissiyotlarining quli. SHu ma’noda o‘zgani baholash, aslida o‘zni baholash demakdir.

Ibn Sino «el-yurtga zarurligingni his etib yashash sening baxting. Demak, yashashga haqlisan, aks holda tirikliging, sarsonu sargardonliging mantiqsiz. O‘zing uchungina emas, o‘zgalar uchun yashash, kurashish hayot mezoni»-degan fikrni ilgari surayotganini anglash qiyin emas.

 

              HAYOT SHAMI

Dunyo kamarini bog‘lay olmadim,

Ayyom samarini chog‘lay olmadim.

Jamshid jomi edim, sindim ming bo‘lak,

SHamim o‘chdi, o‘zni sog‘lay olmadim.

Ushbu ruboiy inson hayotida «kecha», «bugun» va «erta»ning o‘rni, hayotning davomiyligi, umrning o‘tkinchiligi haqida. Borliqdagi jamiki narsa-hodisaga paydo bo‘lish, rivojlanish va tugash xos. Bugun o‘tkazilgan ko‘chat ertaga bo‘y cho‘zib shoxu novdalar yozib ulkan daraxt bo‘lishi, meva berib, oxirul oqibat to‘nkaga aylanib, o‘choqda qalanishi tayin. Bu taraqqiyotning mavjudlik mezonidir. Biz bo‘lsak ham bo‘lmasak ham hayot davom etaveradi.

Ibn Sino bardavom hayotni to‘xtatish, dunyo kamarini bog‘lashga urinish, ayyom samarini chog‘lashga intilish behuda, biz bor yoxud yo‘q bo‘lsak ham hayotning davomli, abadiy va azaliyligini shoirona tashbehlar bilan uqtiradi. Hayot biz uchun o‘tkinchi emas, balki biz hayot uchun o‘tkinchi. Uni orqaga qaytarish, o‘z izmimizga solishga bo‘lgan harakatimiz asossiz. Mana, Ibn sino hukmi. CHinni idish sinsa, uni chegalash mumkin. Lekin asliga qaytarish qiyin. Adibning «Jamshid jomi edim, sindim ming bo‘lak» deyishidagi afsus va nadomatni sezish mushkul emas. «SHamim o‘chdi» deganida umr yakuniga etayotgani, o‘zni sog‘lash imkoniyati yo‘qligini ta’kidlash bilan omonat dunyodagi g‘animat onlarni mazmunli va shod o‘tkazishni nazarda tutadi shoir.

 

                YOR G‘AMI

Musulmonlar, dilimda uch g‘amim bor:

G‘ariblikdur, asirlikdur, g‘ami yor.

Asirlikka, g‘ariblikka chidarmen,

Vale yor g‘urbati aylaydur abgor. (Bobo Tohir.)

Odamzotga ikki tuyg‘u umrbod hamroh. Biri g‘am, ikkinchisi shodlik. G‘am doimiy hamroh. SHodlik esa o‘gay tuyg‘u. U onda-sonda kelib ketadi. Rivoyatlarga qaraganda, Alloh taolo Hazrati Odam yaratilgan «tuproqqa o‘ttiz to‘qqiz yil qayg‘u yomg‘irini yog‘dirdi, bir yil sevinch yomg‘irini yog‘dirdi. SHu boisdan odamzodning azaldan sevinchidan qayg‘usi ko‘p bo‘ldi». (Abdulhay Abdurahmonov. Saodatga eltuvchi bilim. T., «Movarounnahr» nashriyoti, 2002 y. 32-bet.)

Iqtidorli shoir Bobo Tohir Uryoniy esa yuqoridagi ruboiysida uch g‘amni e’tirof etadi: g‘ariblik, asirlik, yor g‘urbati. Demak, kishi iztirobining, g‘amu alamlarining xili ko‘p. Lekin ulardan eng og‘iri, iztiroblisi yor sabab bo‘lib kelgan g‘am. Unga chidash mushkul. Biron joyingga shikast etsa, bardosh berish mumkin. Lekin qalb va ruh iztirobiga toqat qilish mushkul. Uning og‘riqi butun vujudingni chulg‘ab oladi. Har qanday bashar bunga to‘zim berishi qiyin. Badanga etkazilgan shikast, og‘riq tabibning muolajasidan so‘ng, ma’lum muddatdan keyin tuzalib ketishi mumkin. Asl yorning vasliga etishish ilinji bois kelgan dard bedavodir. Har narsaning asliga qaytishi, aslidan chiqishi tabiiy hol. YAratganning visoli so‘nggi manzil. Unga etishish uchun avvalo, o‘z aslinga qaytishing zarurki, undan so‘nggina ruh malhami, qalb ozig‘i, tan davosiga imkon topiladi. Bu mutasavvuflar aqidasidan. G‘arib g‘urbatda yashovchi. U g‘ariblikka ko‘nikadi. Asir-kishi qo‘lida tutqun. U tutqunlik iskanjasiga ham chidashi mumkin. Lekin yor g‘amiga toqat qilish mushkul. CHunki, chin oshiqning ruhi, qalbi, jon-tani yorga etgandagina orom topadi. Aks holda, shoir aytganiday, uni «yor g‘urbati abgor aylaydi». SHoir hukmi shunday. Vasl-oshiq ruhi, qalbi, joni uchun orom manzilgohi. SHifo ham, malham ham aslida, shundan.

 

     OSHIQLIK-OCHLIK

Oshiq devonalik, dostondan qo‘rqmas,

Oshiq kishan, kunda, zindondan qo‘rqmas.

Misoli och bo‘ri oshiqlar dili,

Och bo‘ri, alhazar cho‘pondan qo‘rqmas.

Bobo Tohir o‘zining ruboiylari bilan ishq mavzuiga viqorli haykal qurgan adib desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Ishq asar urgan bo‘lsa, oshiqni kar, ko‘r, soqov qilg‘usi. Muhabbatning ko‘zi ko‘r, degan naqlda ham shunga ishorali ma’no bor. Demak bu ko‘yga kirgan oshiqning holatini o‘zgacha tasavvur etish ham qiyin. Oshiq yuragida qo‘rquv emas, hayajon bo‘ladi. U mard, qo‘rqmas. Aqldan begona, telbasifat oshiq etishishdan ko‘ra shu yo‘lda qurbon bo‘lishga tayyor. Endi o‘lim ham uni qo‘rqitmaydi. U bu yo‘lda tirik qolishdan ko‘ra, o‘lishni sharafliroq biladi. Bu hikmat uning hayot tarziga ko‘chgan. Demak, el-yurtning ta’nayu malomatlari, dushmanlar dashnomi, otilgan toshlar, qilingan bo‘htonlar unga pisanda emas. U e’tiqodda sobit. Bu oshiqlik yo‘li, to‘g‘rilik-haq yo‘li. CHin oshiqni chin ishq yo‘lida sinov ham, siylov ham kutadi. Gap unga qat’iy iroda, sabot bilan etib borishda. Xo‘sh, bu qanday dovonlarki oshiqni  mard, qo‘rqmasligiga bois bo‘ldi? El ichra afsonalik, devonalik, g‘aribu asirlik, bari-bariga chidam berish, muhimi mardlik. Bobo Tohir o‘z ruboiysida ana shu fikrni obrazli ravishda ifoda etishni niyat qiladi. Ishq yo‘liga kirgan oshiq nimalarga qodir? Mana uning javoblari. Uni zanjirband qilish, qiynash mumkin. Uning qo‘l — oyoqlari kishanu kundada, o‘zi er qa’rida bandi zindon qilinsa-da, hech narsadan tap tortmaydi. YOr vasli haqidagi o‘y-kechinmalari, yolqinli, ehtirosli muhabbatini jilovlash mumkin emas-ku. SHuning o‘zi kifoya. Uning uchun qaytish yo‘q.

Och bo‘ri hech narsadan tap tortmaydi. U qo‘yni qo‘yib, cho‘ponga tashlanadi. Oshiqning ruhiy holatini shunga qiyos qilish orqali chin ishq va chin oshiq nimaga qodirligini anglatish shoir maqsadidir.

 

                          DIYDAM USTINA

Azizim, ko‘z xonam bo‘lsin saroying,

Ko‘zimning chetlari sayr etar joying.

Faqat qo‘rqamanki, qadam bosgan choq,

Kiprikdan bo‘lmasin, ozurda poying.

YOr ta’rifi-tavsifida, uning go‘zalligini tashbehona timsollar bilan ifoda etish sharq mumtoz she’riyatining muhim alomatlaridan biri. Sevilgan, muhabbat bog‘langan ma’shuqa eru ko‘kdagi go‘zal ramzlarga o‘xshatiladi. Bu fikrni mubolag‘aviy yo‘sinda, lekin samimiy dil izhori bilan Bobo Tohir o‘zgacha ifoda etadi. E’zozli, ko‘ngil bilan, sidqidil bog‘langan mahbubaga nisbatan «azizam» deb murojaat qilinadi odatda. Unga eng mo‘‘tabar oshiq ko‘zxonasi saroy o‘rnida taqdim etilmoqda. Ma’shuqa uchun oshiq ko‘zining chetlari sayr etish uchun joy. Lekin, oshiq ko‘ngli xavotirda. Nechunki, qadam bosgan choqda kipriklar ma’shuqaning oyoqlariga qadalmasin deb. Xalq termalarida «bosgan qadamlaring diydam ustina» degan misra bot-bot  uchrab turadi. Bobo Tohir ruboiysida ham shunga yondosh ma’no bor. U oshiq ehtirosini yarim mubolag‘a, yarim chin ohangda ifodalaydi. Ko‘zga yaqinlik dilga yaqinlik. Botiniy ko‘z, zohiriy ko‘z, boshqacha aytganda, aql ko‘zi, qalb ko‘zi bor oshiqda. CHor atrofdagi narsa-hodisalarni kuzatuvchi zohiriy ko‘z dunyo mohiyatini anglash va his etishga qaratilgan botiniy ko‘z bilan almashinsagina oshiq o‘ziga yo‘l topgan bo‘ladi. Tashqi go‘zallikdan ko‘ra, ichki, ya’ni ma’naviy go‘zallikni ko‘ra oladigan ko‘z chin oshiqniki. Bu esa ma’shuqani qoshu ko‘zi, sarv bo‘yini tomosha qilish uchun emas, balki anglash uchun yaralgan qalb ko‘zidir. Boshqa bir shoirning shunday to‘rtliki bor.

Insonga og‘irdir ojiz, so‘qirlik,

Undanda og‘irdir ma’naviy ko‘rlik,

Ko‘z ochiq bo‘lsa ham, ongsiz ko‘rlar bor,

Ko‘zi ko‘rmasa-da, qalbi zo‘rlar bor.

Umri mobaynida yor  mohiyatini bilmagan ochiq ko‘zdan ming bora ojiz ko‘z afzaldir, degan mazmun orifona va oshiqona mazmun kasb etadi. Ko‘z ramzi oshiqning o‘zi timsolidir. Ma’shuqani nuri diyda ustiga chorlayotgan ekanki, ko‘zni emas, balki o‘zligini unga baxshida etayotganiga ishora bor ruboiyda.

 

              BEDOR VA BEMOR

Nechuk menga qiyo boqmas asl yor?

Nechuk dardimga yo‘q, darmonu mador?

Emish yorim yotar noz uyquda, noz,

Nechuk uyqudir hech bo‘lmas bedor?

Ag‘yorga qiyo boquvchi, oshiq dilin yoquvchi ma’shuqaga yana talpinish mantiqlimi? O‘zini shamga uruvchi parvona kuyib kul bo‘lishini bilmaganidek, oshiqning qalbi yana iztiroblarga soluvchi yor bilan. Dardiga darmonu madordan ko‘ra, azobga giriftor etuvchi yor vasliga talpinayotgan oshiqning ruhiyatini, tabiatini bir qadar tushunish mumkin. Uyqu yarim o‘limdir. Uyqudagi kishiga so‘zlash, unga nelarnidir namoyon etish behuda. Uni uyg‘otgandan so‘nggina dil rozini aytish joiz. YOr g‘aflat uyqusidagi g‘ofil emas. U oshiqning kechinmalarini, o‘zi etkazayotgan iztiroblarni biladi. Lekin atay shunday qiladi. Toki, toblanmagan oshiq, yonmagan, riyozat chekmagan kimsa chin inson emas. U o‘zidan kechib o‘zgaga, o‘zga timsolidagi yorga intilsagina murod hosil, niyatlar vosil bo‘ladi. «Nechuk uyqudir hech bo‘lmas bedor»  deb yor yog‘ida qovurilayotgan oshiq uni uyg‘oqligidan bexabar. O‘zini misoli beparvo, e’tiborsiz qilib ko‘rsatish xos unga. Dunyo ne’matlari har doim ham inson izmiga bo‘ysunavermasligini anglatish bor unda. YAshash, kurashning o‘z «sir-asrori»  bor. Uni topish oson kechmaydi. «Yo‘lni emas yo‘lini bilish kerak» degan naql oshiq  uchun yot. U kimlar uchundir asqotar, ehtimol. Oshiq to‘g‘rilik yo‘lini tanladi. Uning oldida o‘nqir-cho‘nqir so‘qmoqlar,  mashaqqat dovonlari, chiqib bo‘lmas cho‘qqilari bor. O‘tdan ham, suvdan ham kechib maqsadga etsa etdi, shu yo‘lda qurbon bo‘lsa, unga ham tayyor.  Himmati, xizmati bo‘lmagan oshiqning hikmati ham yo‘q. «Sulaymon va chumoli» nomli rivoyat mohiyatida ham shu fikr yotadi.  Sulaymon alayhissalom barcha insu jin, hasharotu hayvonotni jam bo‘lishi haqida farmon berganda, bitta chumoli etib kelmaydi. Darg‘azab bo‘lgan Sulaymon tuproq uyumini tinimsiz tashiyotgan chumoli yoniga borib so‘raydi.

-Nega kelmading.

-Ulug‘ va qutlug‘ niyat yo‘li bandman.

-Nechuk yumush?

-Mana shu tepalikning orqa tomonida men ko‘ngil bog‘lagan bir chumoli bor. U menga shu tepalikni olib tashlasang, menga etishasan, degan. SHuning uchun  mashvaratingga borolmadim.

-Ey chumoli, senga Nuh payg‘ambarning umri berilgan taqdirda ham, bu tepalikni mingdan bir qismini tashiyolmaysan-ku, -dedi Sulaymon.

-Menga buning ahamiyati yo‘q. Mayli, shu yo‘lda men o‘lib ketay, umrim etgunga qadar bu ishdan to‘xtamayman,- dedi chumoli. Sulaymon chumolining himmatiga ich-ichidan tan berdi.

Oshiqqa xuddi shunday himmat zarurligini ta’kidlash Bobo Tohir Uryoniyning ruboiysi zamiriga jo bo‘lgan.

 

            VATAN VA KAFAN

Humoyunman, baland tog‘lar vatanim,

Sayri olam qilsam, har joy chamanim.

Na uyim bor, na kuyim bor, na ashyo,

O‘lim vaqti qanot-parim kafanim.

Parvoz etuvchi qush o‘ziga doimiy qo‘nim izlamaydi. Bunga hojat ham yo‘q. Sababi ob-havoning almashinishi unga imkon ham bermaydi. Balandlik, yuksak manzillarni ko‘zlab uchuvchi qushlarga ham ma’lum ma’noda shu taalluqli. Qushni insonga, insonni qushga tashbeh etilishi ham bejiz emas. Qushning qo‘sh qanoti bo‘lmasa, uning parvozi haqida gap bo‘lishi mumkin emas. Insonning ham o‘zi anglagan, anglamagan tayanchlari bor. SHoir bejiz yozmagan.

Inson umrim, hayotim der, qushlar uchqur qanotim der,

Insonni ham, shunqorni ham parvozidan bilsa bo‘lar. (N.Narzullaev.)

YUqoridagi ruboiiyni tasavvuf ilmi bilan bog‘liqlik jihatlari bor. Ahli tasavvuf komillar hashamatli imorat, uy-joy qurishga intilmaydi., omonat umr uchun bu harakat gumrohlikdir degan fikrni ilgari suradilar. Tasavvuf ilmining yirik bilimdonlaridan biri «bu dunyoda ijarachi sifatida yashanglar, uy egasi bo‘lmang, aks holda bu dunyoga bog‘lanib qolasiz, o‘limni, oxiratni unutasiz, ketgingiz kelmay qoladi»-deydi. Bu fikrdan foniy dunyoning mohiyati yo‘q ekan degan mazmun anglashilmasligi kerak. CHunki, «bu dunyo anduhi nechun? U dunyoga bormoq uchun» degan mulohaza tasavvuf namoyandalarining o‘zlarida mavjud. Ular nazdida foniy dunyoda o‘tkinchi narsa-hodisalar bilan o‘ralashib qolmasdan, ezgu ishlar bilan mashg‘ul bo‘lish, ezgulik, yaxshilikkina abadiyat manziliga etaklashi haqida fikr bor. Zamondosh shoiralarimizdan biri yozganidek,

Mehmonxona ekan bu dunyo, bir-bir kelib ketgaylar,

Imtihon berib so‘ngra,chin dunyoga etgaylar. (U.Abduazimova)

Anglashilayaptiki, imtihonli dunyoda kishi yuzi, ko‘zi, so‘zi, har bir dami, bosgan qadami bilan mas’ul, Boshqacha aytganda, sinovda. Demak, foniy dunyo- sinov olami, boqiy dunyo-siylov olamidir. Sinov imtihon bo‘lsa, siylov natijadir. Biri sabab, biri oqibat. Bu olamlarning, odamlarning bog‘langanligiga ishoratdir. Humoyun baxt qushi. Baxt haqidagi uning qarashi o‘zgacha. CHigal olamning ba’zi murakkabliklarini anglab etgandek. Dunyoning go‘zalligini chamanga qiyos qiladi. Sayri olam qilish ko‘ngliga kelsa, har joy uning uchun chaman. Muqim joy uning uchun bu dunyoga bog‘lanib qolish xavfi ekani timsoliy shaklda ifodalanadi. U na uyi, na kuyi borligidan g‘am chekadi, uning vaqti chog‘, ko‘ngli to‘q, chunki o‘lim vaqti qanoti, pari kafani bo‘ladi. Bu Farididdin Attor bilan darvesh orasida bo‘lib o‘tgan quyidagi rivoyatni eslatadi.

Farididdin Attor do‘konida xizmatkorlarga yumush buyurib o‘tirganida, bir darvesh sadaqa tilanib keladi. Attor ro‘yxushlik bermaydi.

-Bor, qay biringizga beraman? Ha demay, yana biringiz kelasiz.

Darvesh ketmasdan, ko‘z uzmasdan Farididdin Attorning harakatlarini kuzatib turardi.

Attor: -Nega baqrayib qolding, menga savoling bormi?

Darvesh: -Sen qanday o‘lasan?

Attor: -Bu nima deganing? Sen qanday o‘lsang, shunday o‘laman.

Darvesh:-Yo‘q, sen menday o‘lolmaysan. Mening egnimdagi janda va elkamga osig‘liq kachkulimdan o‘zga hech narsam yo‘q. Sening hashamatli saroylaring, qator do‘konlaring va mol-mulking bor. Ularni tashlab ketish senga mushkul. Men esa shu onda ham o‘limga tayyorman.

U kachkulga boshini qo‘ygan kezi jon taslim qiladi. Bu holatni ko‘rgan Farididdin Attor darveshning ilohiy muhabbatini ko‘rib dong qotib qoladi, darveshni izzat-ikrom bilan ko‘madi. Mol-mulkini etim-esirlarga, hojatmandlarga bo‘lib beradi va o‘zi ham shu tariqatga kiradi.

SHoir qush timsoli orqali o‘quvchini inson qismatining mohiyati haqida o‘ylashga majbur etadi.

 

      BEG‘UBORLIK-TOLE YORLIK

Istasang, ko‘zgudek sof bo‘lsin yurak,

Diling yomonlikdan poklashing kerak.

G‘iybat, haromxo‘rlik, gina, adovat,

Kibru havo, hasad qolmasin andak. (Hoqoniy SHirvoniy.)

Odatda, tiling va diling, qalbing va qiyofang, suvrating va siyrating bir xil va sof bo‘lsin degan aqidani eshitamiz, o‘qiymiz. Lekin, hayot yaxshiga ham yomonga ham, do‘stga ham, g‘animga ham joy bergan. Qilmishiga yarasha savobu gunohi uchun atalgan ajri, jazoyu mukofoti tayinligini bilsak-da, kimdir bizni yaxshi desa, kimdir yomon. Demak, kimningdir manfaatiga zid harakat qilsak, biz yomonlar sirasidan. Ularga manfaat etkazsak, biz yaxshi. Bu baholar nisbiy. Zamin emas, zamonlar odil hukm chiqazadi.

Hoqoniy SHirvoniy qalamiga mansub yuqoridagi to‘rtlik ham o‘quvchini mulohazalarga chorlaydi. YUrakning sofligi inson harakati va qadamini belgilovchi mezon. Sof niyat o‘zgalarga o‘ziga qaragandek qarashdir. YOmonlikdan chetda bo‘lish, yaxshilik kori kishi ixtiyori bo‘lgandagina yurak sofligi haqida so‘z bo‘ladi. Lekin o‘zgani ko‘rolmaslik, unga hasad nazari bilan qarash, g‘iybat qilish hissi tinchlik  bermaydi. Hasadgo‘y ich etin kemiradi, g‘iybatchi semiradi degshan naql yuradi. Bedil hasad va hasadgo‘y ta’rifida deydi:

Hasadgo‘ylar to‘la ichi qoralar,

Doim tuhmat ila pokni qoralar,

SHip burchiga oppoq paxta ilib ko‘r,

SHam’dondan barcha is shunga o‘ralar.

Kibru riyo ginani, gina adovatni, adovat g‘iybatni, g‘iybat hasadni, hasad haromxo‘rlikni, haromxo‘rlik oshkoro dushmanlikni keltirib chiqaradi. Uning oqibatida munosabatlar zamiriga putur etadi. G‘iybatning ildiz otishi ko‘p xunuk oqibatlarga bois bo‘lishini shoir to‘g‘ri anglaydi. G‘iybatchi sovuq munosabatlarni yuzaga keltirar ekan, buning oqibatida sovuqlik yotadi. Sovuq so‘zlik kishidan yaxshilik kutish yozda yaratgandan qor so‘rash bilan barobardir. Boshqa bir shoir  aytib o‘tganidek, yaxshilik izlama sovuq kishidan muzlagan chechakning hidi juda kam. G‘iybat sof niyatli kishida bo‘lmasligi haq. Kishining g‘iybati birovning birovga yog‘iy bo‘lishiga olib keladi. Buyuk mutasavvuflardan birining oldiga  birovlarga gap etkazib, umrini «dedi-dedi» bilan o‘tkazuvchi kishi kelib deydi: -YAxshiyamki, o‘tgan kuni falonchiboyning ziyofatiga bormadingiz.

-Nega?

-Uyning egasi sizning sha’ningizga haqoratomiz so‘zlar aytdi.

-Ziyofatda necha kishi bor edi?

-Yigirmatacha mehmon bor edi.

-Ziyofatda nima edingizlar?

-O‘ziyam sakkiz xil taom tortildi-yov.

-Mezbonning sakkiz xil taomi qorningga sig‘ibdi-yu, men haqdagi ikki og‘iz so‘zi sig‘mabdi-da. Tur, ket bundan. G‘iybatchi va chaqimchi rost, raso kishi emasdur, deb tanbeh beradi.

Bu rivoyatdan ham anglashib turibdiki, toza qalbli insonlargina yaxshilik koni, ular ezgulik donini sochadilar. G‘iybat, hasad esa adovatchilar qilmishidan, qidirmishi o‘lim bilan yakun topadi. U ham o‘z ajali bilan emas degan fikr bor unda. Mayda jinoyat katta jinoyatlarga yo‘l ochganidek, shoir kibru riyo, gina, adovat, g‘iybat dilda andakkina ham bo‘lmasligini, aks holda erta-indin u ham nizo va janjallarga sabab bo‘lishini eslatadi, ogohlantiradi.

 

MUHTOJLIK-NOILOJLIK

Firoqing alami joningga zahar,

Pastlarning ta’nasi undan ham o‘tar.

Jabr etar, sevgiling firoqi, lekin,

Nokasga muhtojlik undan ming badtar.

CHidam, to‘zim, bardosh, toqat kabi ma’nodosh so‘zlar insonning irodasini, kuch-qudratini, ayni paytda ojiz va notavonligini sinovchi mezondir. Har narsa-hodisada me’yor bor. Ziyodi uzilish, buzilish, urilish, surilish bilan tugaganidek, kami ham etishmovchilik, taqchillik bilan yakun topadi. Inson chidashi, toqat qilishi mumkin bo‘lgan, mumkin bo‘lmagan holatlar bor. Oshiq dili, tani bardoshli. Aks holda, u oshiq bo‘lmas edi. Obid ham xuddi shunday. Ibodatda har qanday iztirobga chidam bersa, u haqiqiy obid. Obid xoliq uchun unga etishish yo‘lida har narsaga tayyor. Oshiq yaratuvchiga ishq manzili orqali etishish ilinjida. Har ikkalasining iztiroblari uyg‘un. Lekin ularning yo‘li boshqa. Obid u dunyo g‘amida yuradi. Oshiq bu dunyo sevinch-shodliklari bilan u dunyo mohiyatini anglashga intiladi. Har ikkalasining ham suvratiylari, ya’ni, zohiran, botinan tamomila o‘zgalari bor. Tilda boshqacha, amalda boshqacha. O‘zini obid, oshiq qilib ko‘rsatishi mumkin, lekin aslida o‘zgacha. Buning zamirida aldash emas, aldanish, aniqrog‘i riyo yotadi. O‘zini ziyo gulshanida ko‘rsatib, riyo botqog‘iga botadi.

YUrt hukmdori bir kuni darveshlardan birini chaqirib, yurtimizda yuzta chin obid bor deb eshitdim. Ushbu yuz tanga solingan xaltachani obidlarning eng komiliga berib kel,-deydi.

Darvesh kun botgandan so‘ng xon huzuriga qaytib keladi va berib yuborgan yuz tangani hukmdorning oldiga qo‘yadi.

-Nechuk? so‘raydi xon.

-Kun bo‘yi yurib obidlar bilan uchrashib, eng komilini topa olmadim.

-Nahotki, yuzta obiddan bironta shu pulga loyig‘i topilmasa?

Darvesh dedi: -CHin obid dunyo puliga qaramas, uni oldimi, demak, u komil obid emas. YUzta obid ham bunga mayl bildirdi.

CHin oshiqlik va obidlik sinov va siylov mohiyatini anglaganlarga nasib etadi. YUqoridagi ruboiyga qaytaylik.

Firoq, ayriliqning alam-iztiroblari jonga zahru zarar ekanini u biladi. Razil, tuban kimsalarning qilgan ta’nayu dashnomlariga ham chidashi mumkin. Lekin undan-da og‘iri, toqat qilib bo‘lmaydigani bor. Bu — past kishilarga muhtojlik. Ular qo‘liga qarash, qaram bo‘lib nochor yashash. Imkoniyating, iqtidoring doirasidagi ishni qila bilmasliging, deydi shoir. Bu esa zamondosh shoirimizning «hargiz iltimosga kuning qolmasin» degan mazmunidagi hikmatini eslatadi. Bugun qilingan xizmat, himmat erta-indin minnat va ta’na bilan almashinsa, oshiq uchun undan iztirobli holat yo‘q. Kimdir bunga toqat qilar, parvoyi palak yashar, kunim o‘tayaptiku qabilida ish tutar, lekin  oshiq bu malomatga chiday olmaydi. Komillik ham asli shunda. Mana, Hoqoniy SHirvoniy  to‘rtligi bois tug‘ilgan fikr. Bu aslida shoirning hukmi.

 

                        AQL VA ISHQ

Agar aql tutsa Hoqoniy qo‘lin,

Ishqdan mahrum bo‘lsin, yo‘qotsin yo‘lin.

Ishq o‘ti ko‘ksingda, do‘zaxdan qo‘rqma,

Do‘zax o‘ti ishqing o‘tiga o‘tin.

Aql bilan ish yurituvchi oqil, bilim bilan ish tutuvchiga  dono deyishadi. Aqlli bilan dononing nima farqi bor? Aqlli qiyin vaziyatdan chiqib keta oladi, dono esa umuman og‘ir vaziyatga tushmaydi. Mashoyixlar ana shunday deyishgan. Oshiq ishq bois boshi karaxt, tili lol, o‘zi behol. Oqil aqli sabab fikri tiyrak, o‘zi ziyrak. SHunday ekan aql bilan qilingan ish oqibatli. YUqoridagi ruboiyda ishq otashiga ta’rif berish shoirning maqsadi. Aqling bo‘lsa, ishqni chetda tut, u sening oyoq-qo‘lingga tushov demoqchimi shoir. Ishqdan mahrum bo‘lish beparvolikni keltirib chiqaradi-ku. Nega shoir shu yo‘lni to‘g‘ri hisoblayapti? Unday holda Navoiy hazratlarining «Bo‘lmasa ishq ikki jahon bo‘lmasun, ikki jahon demaki jon bo‘lmasun» degan fikri qayoqda qoladi?

Ishqdan mahrumlik aqldan begonalik ekanini shoir juda yaxshi tushunadi. Uning otashida qovurilganlargina biladi uni. Do‘zax o‘ti seni tashqaridan kuydirib kul qilsa,. ishq o‘ti ichdan kuydirib sil qiladi. Hoqoniy shu yo‘l bilan lutf qiladi. Ishq o‘ti qudratini anglaganlargina shunday tashbeh qila oladi. YUrakingdagi ishq o‘ti nori do‘zaxdan ham ziyoda. Do‘zax o‘ti sening qalbing oloviga o‘tin bo‘lishi mumkin  degan fikrni aytish bilan aql va ishq tushunchalari orasida «xitoy devori» yo‘qligi e’tirof etiladi. Aqlli odam yaratganga visol ishqi bilan yashaydi. Dilida ishqi bor odam ayni paytda aql egasi hamdir. Ishq va aql bir-birini taqozo etadi, o‘zaro bog‘lanadi, biri birisiz ro‘yobga chiqmaydi, birlik, yaxlitlik va mukammallik ham kasb etmaydi. Qalbdagi ishq o‘tigina yaratganga intiltiradi. Uning alangasi jon-tanni qanchalik kuydirsa, uning kuchi, tafti shunchalik bo‘ladi. SHoir xulosasi shu: aql va ishq birligi komillik  mezoni.

                          QALBGA ZIYORAT

Muhtojlik ko‘yida ko‘ngilni ovla,

YUrakka yaqinu ma’qulni ovla.

Bir dilcha  turmas yuz loyxona Ka’ba

Ka’bada nima bor bir dilni ovla. (Umar Xayyom)

Hayot so‘qmoqlariyu turmush to‘qmoqlari odamzotni ikki toifaga ajratib qo‘ygan. Biri boy, ikkinchisi kambag‘al. Birida hamma narsa etarli, faqat o‘lim xavfi bor, xolos. Ikkinchisi etishmovchilikdan, muhtojlikdan qiynaladi. Har biri o‘z hayotiga ko‘nikish hosil qilaboradi. Boy tinchimasligi mumkin. Kambag‘al ko‘nglida taskin bor. Ko‘p bo‘lsa ketar, oz bo‘lsa etar tarzida ish qiladi u. Nimagadir zor bo‘lib yashaganingda ham, ko‘ngillarni shod etishdan chetda turma. Umar Xayyom ana shu da’vat bilan ruboiyni boshlagan. Boy moddiyat shohi, faqir ko‘ngillarning sultoni. Hadisi sharifdagi kimki dilozordir musulmon bo‘lmas mazmunidagi fikr davom ettiriladi. YUrakka yaqin, ma’qul kim? U seni har bir damda, har qadamda tushunadigan hamroz do‘sting. Boringni oshirib, yo‘g‘ingni yashirib, kamu ko‘stingni to‘ldirib yuruvchi do‘st. Do‘st qiyofasidagi «do‘st»lar ham bor. Biri jon do‘st, ikkinchisi hamyon do‘st. Boyliging bor paytda atrofingda girdi kapalak bo‘lib, muhtojligingda tumtaraqay bo‘lgan kishi yurakka yaqin emas. Ular noma’qul «do‘st». Ka’ba ziyoratiga borish, haj taraddudi uchun katta tayyorgarlik ko‘rasan-u, u yaqiningda ekanini bilmaysan demoqchi adib. Ka’ba-muhtoj kishining ko‘ngli. Ana shu o‘ksik ko‘ngilga hamdardlik yuz martalik haj tavofidan ham ustun ekanini qayd etish adib maqsadi. SHuning uchun ham Navoiy kimki bir xotiri buzuqning ko‘nglini shod aylasa, oncha borkim Ka’ba vayron bo‘ldi obod aylagay deyishi bilan haq.

Umar Xayyom yuz loyxona Ka’ba bir dilcha turmas deyishi bilan tirik inson qadri va dardiga oshnolik zarurligini hamma narsadan ustun qo‘yadi. Inson qalbiga ziyorat ziyoratlarning ulug‘i va qutlug‘i ekaniga ishorat bor unda.

 

                    XOTIRJAMLIK

Olam bari mehnat, kunlarimiz g‘am,

Falak ishi ofat, ayyomi sitam.

Har yon nazar soldik, ko‘p kezdik olam,

Biror kimsa yo‘qdir dili xotirjam.

Inson es-hushini tanibdiki, uni uzun va qisqa yo‘llar, past- balandliklar, xullas dovonlar kutadi. Donishmandlardan biri umr yo‘lini dovonlar osha ilgarilanma harakatga qiyos qilgan. Tug‘ilishdan boshlanuvchi hayotning oxirgi bekati o‘lim bilan yakun topadi. YAshash qarashlar asosidagi kurashlardan iborat. Bir qoqilasiz, yiqilasiz, bir tiklanasiz. Birovga yaxshisiz, birovga  yomonsiz. Sizga xuddi shu ma’noda elning e’tirofi ham, e’tirozi ham tayin. Mana, hayotning chigal, jumboqliligi. Xotirjamlik, salomatlik aslida, ulkan boylik. Lekin u qadrsizdir. Hamma ham uning qadriga etavermaydi.

Muhammad alayhissalomdan «ummat bo‘lganingizda yaratgandan nima tilagan bo‘lardingiz»,- deb so‘raganlarida, u «tani sihatlik va xotirjamlik» deb javob bergan ekanlar. Inson hayoti davomida o‘ziga g‘amni ham, mehnatni ham, kulfatni ham sotib oladi. Uning hayoti bamisoli bahoru kuzning ob-havosiga o‘xshaydi. Bir kun issiq yoki sovuq, bir kun bulutli yoki ochiq. YOmg‘irli, qoru izg‘irinli kunlari ham yo‘q emas.

Ana shu ruhiy holatning almashinishiga e’tibor qilgan shoir nolish ohangida misralar tizimini keltiradi. Olam mehnatu zahmatga to‘laligi, kunlarning kechishi sening izmingda emasligiga kuyunish yaramaydi. SHoirning ibratomiz o‘giti shu: chidaganga chiqargan buni. Hayot va mamot masalasi inson oldida ko‘ndalang. YAshash kurashdan iborat. Engolsang, sen qat’iyatli, irodalisan demoqchi shoir. Lekin xotirjamlik, g‘am-alamdan yiroq bo‘lishga intilish ham sening qo‘lingda, yurish, turishingda. Sen uni to‘g‘rilashing mumkin. To‘g‘riga to‘g‘ri, o‘g‘riga o‘g‘ri bo‘lgan dunyoning asl mohiyati ham shu. SHoir o‘rinli e’tirof etib o‘tganiday,

G‘urbat izlaganga g‘urbat bu dunyo.

Izzat izlaganga izzat bu dunyo,

Kim neni izlasa, topar begumon,

Hikmat izlaganga hikmat bu dunyo.

Olamni kezib, nazar solib bironta xotirjam odam topa olmadik degan fikrga kelayotgan shoir insonning g‘ofilligini, g‘animatligini, osiyligini ta’kidlaydi. Omonat umrni o‘tkinchi narsalar haqida qayg‘urish bilan o‘tkazayotgan insonning qimmatli daqiqalariga achinish, kuyunish bor unda. Endilikda, nolish afsuslanish ohangi bilan almashinadi. Nima birlamchi-yu, nima ikkilamchi ekanini bilmaslik g‘ofillikdir deyish shoirning g‘oyaviy niyati. Vaqt masofasini yirtib, chegara bilmas g‘oyani boshqa bir davrda aytayotgan shoirning bu misralariga uyg‘unligi taajjubdi emas.

Inson o‘tib borar, uzundir yo‘llar,

Gohida qoqilar, goh taqdir qo‘llar,

Keyningga razm sol, fikr qil, inson,

Sendan nima qolar bog‘larmi, cho‘llar? (F.Nasrullo.)

Xulosa qilib aytganda, yuqoridagi ruboiyda xotirjamlik, ruhi sog‘lomlik insonning uyg‘onishi, o‘z-o‘zini anglashi bilan mohiyat kasb etadi degan mazmun bor.

 

                      SIYRATI SUVRATIDA

Faqat bilim bilan balandmas odam,

Ahdu vafo bilan baland-past odam.

So‘zi bilan ishi bir bo‘lsa agar,

Har narsadan aziz, muqaddas odam.

Minbarga chiqib, va’zxonliklar qilib, jamoa ko‘zidan yashirin tarzda joiz bo‘lmagan ishlar qiluvchi voizning, adolatdan, haq-huquqdan so‘z ochib qonunga teskari ish etuvchi faqih va qozining, odob-axloqdan so‘zlay turib, kurakda turmaydigan ishlarni qiluvchi nosihning, dinu diyonatdan so‘zlab, o‘zi amal qilmagan imomning holiga voy. U o‘z oxirati otashiga o‘tin hozirlayotgan kimsa kabidir. Eski manbalarda ilmiga amal qilmagan olim ustiga yuk ortilgan eshak bilan barobardir deyiladi. Tanga ikkala tomoni-oldi va orti bilan bir butunlik, yaxlitlik kasb etadi. Insonning komilligi qalbu qiyofasi va tilu dili birligidadir.

Kishi yutuqlarini ko‘radi, birovlar e’tirof etishini istaydi, lekin o‘z kamchiligini har doim ham tan olgisi kelavermaydi. Bu xudbinlik hissining, o‘zini sevishning ko‘rinishi. U dunyoni o‘z qalb qarichi bilan o‘lchaydi. O‘z ishini to‘g‘ri deb biladi va shundan mag‘rurlanadi. Mashrab yozganidek,

Olimi ilmiga mag‘rur, johili isyonga g‘arq,

Kas ne bilsun ro‘zi mahshar kimning toshi kam kelur.

Murakkab dunyoning chigalliklari ba’zan o‘z e’tiqodingga teskari borishga majbur etishi, dilingdagi so‘z hamisha tilingga chiqavermasligi, ba’zi holatlarda o‘z ilmu amalingga zid ish qilishing mumkinligiga ishora bor yuqoridagi ruboiyda. Zamon senga boqmasa, sen zamonga boq, qo‘shning ko‘r bo‘lsa, ko‘zingni qis qabilidagi naqllarga har doim ham amal qilish nomaqbulligini aytmoqchi bo‘lgan shoir e’tiqodda sobitlik bo‘lsa, kishi ochlik, muhtojlik, zulm, hatto o‘lim oldida ham esankiramasligini uqtirish niyatida. Qolaversa, muqaddaslik, el ichra e’zozu sharaf ham shunda demoqchi shoir. O‘lmas g‘oyaning umri esa tanlangan yo‘ldan qaytmas, e’tiqodli jamoaning oldinga intilishi bilan bog‘liq. Siyrat va suvrat hamda g‘oya va himoya birligi bo‘lmas ekan, bari o‘tkinchidir.    Bir tanada ikkita odam bor,- degan ibora yuradi. Bu insonning ikki xil holati va tez o‘zgaruvchanligi, o‘zi boshqayu so‘zi boshqa ekanini anglatadi. Insonda bir butunlik, maqsad yo‘lida sobitqadamlik bo‘lmasa u ikkita qarashli odamni, tuturuqsiz kishini eslatadi. Til bilan dil, suvrat bilan siyrat, qalb bilan qiyofa, ilm bilan amal, ko‘rinish bilan urinish bir so‘z bilan aytganda, botiniy va zohiriy olamidagi nomuvofiqlik uning komil emasligidan nishondir. U o‘z ilmiga g‘ururlanib, inson qalbiga malham bo‘lolmasa, ahdu vafosida turmasa bo‘sh idish, yaroqsiz anjom, keraksiz buyumdan boshqa narsa emas. «Olim bo‘lish oson, odam bo‘lish qiyin»  degan hikmatli so‘zni Umar Xayyom she’riy tasdig‘ini bera olgan. Odamiylik yotki, olimlik ham begonadir. Olimlik uning uchun niqob. Bu chin ma’noda olim ham emas deganidir.  Aziz va muqaddaslik o‘zlik va so‘zlikning birligidadir. Olim ilmni yashash mezoniga aylantirib olsa, yashashi, qarashi o‘zgacha bo‘lsa, bu fojiadir. Navoiy hazratdari haqli e’tirof etganidek,  «ilmnikim vositai joh etar, o‘zini ham xalqini gumroh etar». Joh mansab demakdir. Ilm tirikchilik vositasiga aylansa, mavqe, martaba egallash uchun bir «zina» bo‘lsa, undan og‘iri yo‘q.

 

ISHQ TAVSIFIDA

Olam sardaftari ishqning imlosi,

YOshlik qasidasin jilva, ziyosi.

Ey ishq olamidan xabarsiz, bilgil,

Ishq emasmi asli hayot ma’nosi.

Olam daftarining boshi ham yakuni ham ishq bilan. Olamu odam rangbarangligiga monand ishq tushunchasini tushunish ham turlicha. Boshqird adibi Hodi Toqtosh «muhabbat o‘zi eski narsa, lekin uni har bir qalb yangitadi» deganida haq. U azaliy va abadiy xususiyat kasb etadi. Hayot, odamzot mavjud ekan, u mohiyatli va bardavom.

SHu o‘rinda ishq tushunchasiga ma’no jihatidan yaqin so‘zlar borki, ularning ayirmalarini anglasak, she’riyatda tilga olinadigan ishq tushunchasini to‘laroq tasavvur etamiz. Bular yaxshi ko‘rish, yoqtirish, sevish, muhabbat va hokazo.

«Sevgi-inson tabiatining zavq olgan bir narsasiga mayl qo‘yishidir. Buning quvvatli, shiddatli shakli-ishq deyiladi.» (Abdulhay Abdurahmonov. Saodatga eltuvchi bilim. T., «Movarounnahr» nashriyoti, 2002 y. 614-bet.)

Demak, yaxshi ko‘rish, yoqtirish, mayl bildirish tom ma’nodagi sevgi, muhabbat tushunchalarining boshlanmasidir. Sevgi tushunchasi insonlarning bir-biriga, vataniga bo‘lgan muhabbatidir. Bir tomondan qaraganda, «sevgi» arab tilidagi «muhabbat» so‘zining turkiycha ifodasidir. Ma’lumki, boshqa tildan o‘zlashgan har qanday so‘z ma’no torayishi yoki kengayishi bilan kirib keladi, o‘rin oladi, istifoda etiladi. Har qanday tushunchani esa falsafiy, ijtimoiy, ruhiy, diniy, dunyoviy nazar bilan qarash, ta’riflash mumkin. Aflotun esa, uni boshqacha ta’riflaydi: «Sevgi-bir butunlikka erishishga tashnalik va unga ehtiros bilan intilishdir».

Bu ta’rifni ham to‘la bo‘lmasa-da, inkor etib bo‘lmaydi. SHunisi aniqki, sevgining «shiddatli shakli» ishq bo‘lib, u faqat yaratganga nisbatan qo‘llaniladi. «Ishq» so‘zi lug‘aviy ma’nosiga ega bo‘lib, keyinchalik u majoziylik kasb etgan. SHu bois adabiyotshunoslikda ishqni ikkiga bo‘lib o‘rganish mavjud: ishqi majoziy-insonning insonga bo‘lgan sevgisi, ishqi haqiqiy- insonning Allohga bo‘lgan muhabbati. Haqiqiy ishqqa yo‘l majoziy ishq orqali bo‘ladi. Endi «ishq» so‘ziga qaytsak. U arab tilidagi «ashqa» kalimasidan olingan. «Ashqa» chirmovuqqa o‘xshash o‘t bo‘lib, qaysi o‘simlikka chirmashsa uni quritmasdan qo‘ymaydi.

SHu bois mumtoz adabiyotda xususan, oshiqlik dostonlarida qahramonlar qismati o‘lim bilan tugaydi. Layli va Majnun, Farhod va SHirin, Romeo va Julettalar taqdirini eslang.

YUqoridagi ruboiyda «ishq olamidan bexabar bilgil, ishq emasmi asli hayot ma’nosi» degan undov hamda ish boshqa, ishq boshqa, muhabbatsiz kimsa misli kesak mazmunidagi chorlov bor. Atoqli shoira Nodirabegimning quyidagi misralari ham ushbu fikr uzukiga ko‘z bo‘lsa ajab emas.

Na gul sayr ayla, va na fikri bahor et,

Jahondin kech, xayoli vasli yor et,

Muhabbatsiz kishi odam emasdir,

Gar odamsan, muhabbat ixtiyor et.

Anglashilib turibdiki, zavqli-shavqli hayotning ham, uqubatli turmushning ham ma’nosiga mezon sof ma’nodagi ilohiy ishqdir.

 

         AJAL-BEMAHAL

Misoli bir oltin ko‘za bu dunyo,

Suvi goho shirin, achchiqdir goho.

SHuncha umrim bor deb kerilma aslo,

Egarloqdir ajal oti doimo.

Bedil hazratlari inson umrini kiprikdagi yoshga qiyos qiladi. YAratuvchidan bo‘lak hech kim uning qancha turishiyu qachon tushib ketishini bilmaydi. O‘lim haq. Ajal sharobidan totish hammaga xos va majbur. Lekin, kim, qachon, qaerda, qanday holda? Bunisi muammo.  Ba’zilarning qilmishiga qarab, o‘limni unutgan kimsaga o‘xshatgingiz keladi. Kirdikorlariga qarasangiz, go‘yo o‘lmaydigandek. O‘tmishni o‘ylash, oxirat haqida qayg‘urish umr mazmunini his etish demakdir. O‘tmishni o‘ylash bugunning qadriga etish bo‘lsa, oxiratni o‘ylash bugungi qadamni rostlashdir. Demak, mas’ullik tuyg‘usi har damda, har qadamda bo‘lishi zarur.

Umar Xayyom yuqoridagi ruboiyda inson umrini suv to‘ldirilgan oltin ko‘zaga qiyos qiladi. Ba’zi paytda suvidan ichar bo‘lsangiz, achchiq, ba’zan esa shirin tuyuladi. Bu insonning qayg‘uli va shodlik onlari uyg‘unligining qiyosi, aslida. Oltin ko‘zadagi suv-hayot sharobi. U limmo-lim, ayni paytda o‘lchog‘lik. Har kim o‘ziga yarasha sipqoradi. Qanchasi achchiq, qanchasi shirin bu yaratuvchining xohish-irodasiga bog‘liq. Hayot sharobidan to‘la bo‘lgan oltin ko‘zaga qarab xursand bo‘lishni, hali ichar suvim ko‘p ekan degan fikrni xayolingdan chiqar. Uni icha olmay qolishing ham mumkin. Mana, xayyomona falsafa. Damning g‘animatligi, umrning qisqaligiga ishora qilish, ogohlantirish istagi unda ustivor. Ajal oti egarlangan holatda, u seni xohlagan paytda quvib etadi demoqchi shoir. Bu azaliy haqiqat. Kimdir uni nisbiy holatda anglab kimnidir kimga sababchi qilib ko‘rsatadi. Rivoyatlarga qaraganda, Azroil parvardigor huzuriga borib, noliydi. «Men Jabroil, Mikoil, Isrofillar singari yumush bajargum keladi. Jon olishni menga yuklama. Hatto, odamlar bior-biriga «sen Azroilsan» deb haqoratomiz so‘zlashadi.»

SHunda parvardigor: Bu o‘yni yodingdan chiqar, sen vazifangni ado etaver.  Hech qachon ular o‘limni sendan ko‘rishmaydi, men ularni birini biriga sababchi qilaveraman»-debdi. Bundan ko‘rinadiki, hamma uchun ma’lum ko‘rgilik azaliy haqiqat-yorug‘ dunyodan ko‘z yumish. SHunday ekan, inson o‘z imkoniyati va iqtidori doirasida ulug‘ va qutlug‘ ishlarga o‘zini safarbar etishi lozim. Umar Xayyom fikri, zikri, shukri ham shu.

 

NISBIYLIK

                                      Ko‘plar donishmand deb bildilar o‘zni,

Xudoning zotidan ochdilar so‘zni.

Hech biri bilolmay azal sirlarin,

Aljirab-valjirab yumdilar ko‘zni.

Umar Xayyomni o‘ylantirgan muammolardan biri hayot falsafasi. YAralish va yaratilish, dunyoni anglashga intilish faylasuf sifatida uning e’tiboridan chetda qolmagan. O‘zigacha bo‘lgan ahli donishlarning qarashlarini o‘rganadi. Har birining o‘z qarashi, o‘z olami borligiga amin bo‘ladi. Ular orasidagi qarama-qarshiliklarni ham, o‘xshaliku tafovutlarni ham kuzatadi. Bilishga intilish xayrlik, noto‘g‘ri xulosaga kelish esa ayb ekanini fahmlaydi. Bilish avvalo, ishonish, iymon keltirish bilan bog‘liqligini ta’kidlaydi. YAratuvchi kim, u qanday shaklda, uning sifatlari bormi, kuch-qudrat manbai chegaralikmi? Olam va odamning yaralish omillari nimalardan iborat? Bu savollar atrofida mutafakkirlar bahsi cheksiz, murosasiz. Bu hanuzgacha davom etadi. Umar Xayyom hayotning, olamning o‘z qonuniyatlari borligi, uni o‘zgartirishga inson harakat qiladi, tirishadi, lekin uddasidan chiqolmasligini uqtirmoqchi bo‘ladi. O‘zini donishmand sanaganlar bir mohiyatni anglagandek bo‘ladi, ammo tubiga etolmay o‘z umriga nuqta qo‘yadi. O‘lim bilan barhaq topuvchi javobni tiriklikdan izlashga urinish go‘yo mantiqsizdek. Umar Xayyom ana shu mezonga tayanib, bugun bormiz, erta yo‘qmiz, kelib ketuvchi banda anglab etuvchi emas, unga fursat yo‘q qabilida o‘z munosabatini bildiradi. YAratuvchining zotidan so‘z ochib o‘zni donishmand deb bilganlar soni ko‘p. Ular azaliy va abadiy qudratga ega, boqiylik va kuch-qudrat manbaiga aylangan xoliqning 99 sifati, ismi atrofida so‘z yuritishdan nariga o‘tolmaganini ta’kidlash bilan olamning sir-sinoatlari, chigal jumboqlari, murakkabliklari bisyorligi, bilishning cheksizligiga ishorat bor unda.

O‘z nuqtai nazarini bayon etgan donishmand fikri har doim ham olam va odam uchun asos bo‘lavermasligi, ular makon va zamonning hosilasi ekani, mutloq haqiqat faqat yaratganning xohish-irodasi bilandir degan hukm Umar Xayyomga xosdir. «Aljirab-valjirash» Umar Xayyom ta’biricha, almashinuvchi fasl, esuvchi nasim, ko‘tarilgan to‘zon, kelib ketuvchi bodi xazondir.

 

        FAQIRLIK DAVLATI

Bir burchakda qotgan nonga qanoat,

Istamadim undan ortiq hashamat.

Jonu dildan xarid etdim faqirlik,

Faqirlikdan ortiq ko‘rmadim davlat.

Odamzot qoniqish hissi bilan yashashga ehtiyojmand. O‘zini har jihatdan qoniqtirishga intiladi. Neki ehtiyoji bo‘lsa, shunga talpinadi. O‘zini qiynash, o‘zini o‘tga-cho‘g‘ga solishni doimo ep ko‘ravermaydi. Eyishi, ichishi, yurishi turishi, xullas, yashashida qoniqish hissi ustuvor. Lekin har kimning qoniqishida o‘zgacha me’yor bor. Bir burchakda qotgan nonga qanoat qilgan ham, yog‘li go‘shtlardan tayyorlangan xilma-xil taomlarni iste’mol qilib qoniqmayotgan ham yashayveradi.

So‘fiylar aqidasida o‘zgacha qarash mavjudligini Umar Xayyom qalamiga mansub yuqoridagi ruboiy ayon etayapti. Ularda qoniqtirish hissidan shukronalik hissi ustun keladi. Bir burda non topib egan qul boylik o‘marib foydalana olmagan Qorunlardan yuz chandon afzal. Dildan g‘uborni ketkazish, himmat ila umr o‘tkazish, ehtiyojmandlar ishini bitkazish so‘fiylarning shiori. Boylik, «ortiq hashamat» ular uchun ana shu. SHuning uchun ham faqirlikni jonu dildan xarid etishni maqbul ko‘radi u. Faqirlikdan ortiq davlat ko‘rmagan so‘fiy tinch uxlash, tinch yurishni, tan-sihatlik va xotirjamlikni ulug‘lab, boylik bois diliga qo‘rquv va hadik tushgan, huzur-halovatini yo‘qotgan kimsaga achinish hissi bilan qaraydi.

Jaloliddin Rumiy bilan bog‘liq ushbu hikmat ham shu fikrni tasdiqlaydi.  Mavlono Jaloliddin Rumiy uylarida eydigan hech vaqo qolmaganini xabar bergan ayollaridan qayta-qayta so‘rayveribdilar.

-Hech narsa qolmadimi?

-Yo‘q.

-Og‘izga oladigan hech vaqo yo‘qmi?

-Yo‘q.

-Hech narsa-ya?

-Hech narsa.

-Rostdanmi?!

Hazrati Mavlono Rumiy shodliklaridan yuzlari gul-gul yonib, qo‘llarini duoga ochdilar.

-Allohim senga hamdu sanolar bo‘lsinki, uyim Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning xonadoniga o‘xshabdi.

Ushbu rivoyat ham Umar Xayyom qarashlariga uyg‘un. Tanani oziqlantirishdan ko‘ra, qalbning ozig‘i, ruh malhami bo‘luvchi narsalar muqaddasligi shoirni bezovta qiladi.

 

              IMKON VA MAKON

Qolmadi odamzod kirmagan go‘sha,

Eru ko‘kda, suvda hozir hamisha.

O, faqat yonma-yon turaru inson,

Bir-birin qalbiga kirolmay sarson.

Inson aqlu idroki, iqtidori bilan kashf etilgan ixtirolar ko‘p va ular turli sohalarga taalluqli. Er osti, er usti, koinotda, ummonda va hokazo joylarda tadqiqotlar o‘tkazilib ilmiy kuzatish va kashfiyotlar qilingan. Bu tinimsiz harakat va izlanuvchanlikning samarasi. Lekin anglash, bilish ma’nosida aytadigan bo‘lsak, odamzot odamzotni haligacha to‘la tushunib etmagan. Ular bir birini asrlar osha tadqiq etadi, tahlil qiladi, hali hanuz tugal hukmga kela olmaydi. SHu bois turli xil mafkuralar, har xil mazhabu oqimlar orasida ziddiyatli munosabatlar mavjud. Uzoqqa borishnnng keragi yo‘q. YOzuvchi Odil YOqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romanida Mirzo Ulug‘bek tilidan shunday mazmundagi so‘zlarni keltiradi: “Men koinot sirlarini bilsam, falakiyot ilmidan voqif bo‘lsam, ilmi nujum mohiyatini anglab etadigan bo‘lsam, er ilmi nima bo‘libdi, deb o‘ylab qattiq yanglishibdurmen. Nadomatlar bo‘lg‘aykim, umrimni samo sirlari va tilsimlarini kashf etishga qaratibman. Vaholanki er ilmi, erdagilarni bilish ming karra og‘ir ekan. Hatto, o‘z jigarbandim, o‘z pushti kamarimdin bo‘lg‘oni zurriyotim, o‘g‘lim Mirzo Abdulatifning qalbini tushunmasdan, uning qo‘lida xor zor bo‘lib o‘lib ketmoqdaman”. Tarixning ana shu voqeotlarini o‘z qalb prizmasidan o‘tkazgan shoir Azim Suyun  ushbu to‘rtlik orqali olamlar muvozanatidagi va odamlar munosabatidagi chigallik, nisbiylikka ishora qilayotganini sezish qiyin emas.

SHuning uchun ham, odam va olam muammosi davrlar osha echilmas tugun bo‘lib bugunning ham dolzarb muammosidir. SHoir ana shu haqda o‘ylarkan, yondosh, jondosh, qondosh va hatto qarindosh bo‘lib kelgan kishilarning bir biriga yog‘iy bo‘lib, yuz ko‘rishmas bo‘lib ketishi haqida qayg‘uradi. SHu tobda bir qorindan talashib tushgan aka ukalar orasidagi ziddiyatlar mudhish holatlarga, mudhish falokatlarga olib borishini ko‘rib taassuf qilasiz, achinasiz, kuyinasiz. Onalar dilidagi achchiq alamlarini shunday nido bilan ifodalaganlarini necha bor eshitgansiz. “Nega bir biringni ko‘rolmaysiz, uy talashasiz, er talashasiz, bu hammadan qoladi, bizlardan ham, sizlardan ham, kimga vafo qilgan mol mulk? Tor qornimga sig‘gansiz, nega endi keng olamga sig‘maysizlar, bolajonlarim?”

“Ikki qo‘shni er talashar bu er meniki deb, er aytadir ey nodonlar, ikkingiz ham meniki deb.” Bu bitikni azaliy va abadiy haqiqat ekanini hech qachon yoddan chiqazmaslik kerak.

Inson diliga yo‘l topish o‘zlikni anglashdan, o‘zini emas o‘zga haqda ko‘proq qayg‘urish hissidan kelib chiqishini shoir qayta uqtirayapti. Navoiy hazratlarining “menga qilsa yuz jafo bir qatla faryod aylamon, elga qilsa bir jafo yuz qatla faryod aylaram” degan bitiklari bejiz aytilmagan. Ana shundagina inson inson qalbidan muqim va muhim joy egallaydi. Xudbinlik va loqaydlik illati chuqur ildiz otsa, odamzotni tubanlashtiradi, er ostiga kiritadi, chiritadi. O‘z yaqinlaringiz, ya’ni, ota ona, aka uka, opa singil, qon qarindosh, qo‘ni qo‘shnilaringiz va boshqalarning ham siz singari talab ehtiyoji, o‘y fikrlari, orzu maqsadlari borligini bilish zarur. Ular bilan qadam baqadam hamroz va hamroh bo‘lish ilinji chinakam odamiylik fazilatidir. Inson ishonchini qozonish, uning e’tiborida bo‘lish e’zozu ehtiromli bo‘lishning asosi, o‘zga qalbidan joy olishning mezoni. Inson qalbidan joy olmagan inson umrini behuda o‘tkazib sarson sargardonlikda yurgan kimsadir. Uning manzil makoni, shohona koshonasi misli xaroba, iymonu vijdoni esa sust, mo‘rtdir. Imkoni bor, xohishi yo‘q. Agar ezgu ishlarni amalga oshirish istak xohishi, yaxshilik qilish mayli dilda hukmron bo‘lsa, uning inson dilidan makon topishiga imkoni bor. U bularni biladi, lekin amal qilmaydi, uning noshudligi ham aslida, shunda. Inson, ishonch, idrok, istak imkon tushunchalari odamzot qalbidagi makonning mustahkam qo‘rg‘onlaridir. Eng muqaddas manzilgoh bu insondagi ko‘ngilgohdir. Ezgu manzil — ezgu ko‘ngil.  YUqoridagi ruboiy sizni shu xususda mushohadaga chorlaydi.

 

                               Ikki tandagi bir jon

Mening dardimga darmon do‘stlarimdin,

Hamisha vaslu hijron do‘stlarimdin.

Agar qassob kelib po‘stimni shilsa,

SHunda ham ajramas jon do‘stlarimdin.

 

Odamlararo munosabat rishtalaridan biri do‘stlik tuyg‘usidir. Bu tushuncha oila, mahalla, yurt tinchligi, qolaversa, halqlar orasidagi birlik va ahillikni yuzaga keltiruvchi hamda ta’min etuvchi ko‘rinmas kuchdir. Bu tuyg‘u umumiylikdan ko‘ra, xususiyligi bilan ajralib turadi. Oshna-og‘aynisi ko‘pning do‘sti bo‘lmaydi mazmunidagi xalq naqli ham shuni tasdiqlaydi. Demakki, do‘sti ko‘pning aslida, do‘sti yo‘qdir aslida. Ulfat, oshna og‘ayni, harif, o‘rtoq, rafiq, jo‘ra kabi atamalardan do‘st tushunchasi ustunroq turadi.  CHin do‘stni umr bo‘yi izlab uni topolmay o‘tganlar ham ko‘p. Mehru muhabbatli do‘st haqiqiy do‘stdir. U har damda, har qadamda seni tushunadigani, ya’niki yomoningni yashirib, yaxshiligingni oshirib yuradiganidir. Sen haqingdagi hasad va g‘iybatlardan seni ham, o‘zini ham asray oladigani, har xil holatda sendan xabar olib turadigani chin do‘stdir. Sendan manfaat ko‘rish ilinjida do‘stlik niqobini kiyib olgan “do‘st”dan dushman afzal. U ichingdagi ilondir. Qachon chaqishini, zaharlashini bilmaysan. Dushman yiroqda uning g‘arazi, niyati aniq. Lekin barcha sir-asrorlaringdan voqif bo‘lgan do‘stning qachon, qaerda senga zarar etkazishini bilmaysan. Tasavvuf ilmida esa chin do‘st yaratganning o‘zidur, deyiladi. Allohni do‘st tutish shariat, tariqat va ma’rifat dovonlarini muhabbat bilan oshib o‘tish orqali unga mehr bog‘lash yo‘lidir. Sen bilan hamqadam insonga bo‘lgan mehr aslida, yaratganga bo‘lgan mehrning bir ifodasidir. Bu uning timsoliy ko‘rinishidir, aslida. SHoir haqli e’tirof etganidek,

Menga do‘stlar berdi do‘stliku hikmat,

Tanholik dardiga u tanho davo.

Olamda bor bo‘lsa neki farog‘at,

Avvalo, do‘stimga ko‘rurman ravo.

O‘ziga ravo ko‘rganni do‘stiga ham doim ravo ko‘rish do‘stlikni mustahkamlovchi mezondir. Ko‘pincha, biron narsani qo‘lga kiritish ilinji bo‘lgandagina do‘stdan xabar olish mayli paydo bo‘ldimi u do‘stlikning omonat ekanidan dalolat beradi. Bir — biri bilan qadrdon bo‘lgan ikki do‘st doim birga bo‘lishgan. Ma’lum bir vaqtdan keyin ish, ro‘zg‘or tashvishi bilan bo‘lib ular orasidagi bordi keldi munosabati siyraklashadi. Keyinchalik esa, bir birining hol — ahvolini boshqa birovlardan so‘rab biladigan bo‘lishadi. Kunlardan bir kuni tong mahali do‘sti kelib uning eshigini taqillatadi. Ertalab kim ekan bizni bezovta qilayotgan deb eshikni ochsa, o‘zining qadrdon do‘sti xomush, yuzi so‘lg‘in holda turibdi. Do‘stini quchog‘iga oladi. Kelgan do‘sti uzr aytib istihola qilib qadrdoniga so‘z qotadi. “Saharmardondan seni bezovta qilganimning boisi bir kishidan yuz tanga qarzdor edim. SHuni bugun bermasang bo‘lmaydi, deb turib oldi. SHu sababli oldingga kelishga majbur bo‘ldim. Imkoning bщlsa yordam bersang”  Do‘sti indamasdan ichkariga kirib ketadi va so‘raganini olib chiqib beradi. Biron yordam bo‘lsa, bemalol kelib turishini aytib xayrlashadi. So‘ngra ichkariga kirib yostiqni quchoqlagancha yotib ko‘zlari jiqqa yoshga to‘ladi. SHunda uning xotini kelib deydi: “YOsh bolaga o‘xshab yig‘lashingizni qarang, biron bahona o‘ylab topib, pul yo‘q edi desangiz bo‘lardiku, pulingizga achinib yig‘lab yotgandan ko‘ra”. Eri darg‘azab bo‘lib “yig‘imning sababi pul uchun emas, ey nodon xotin, qadrdon do‘stim  yuz tangaga muhtoj bo‘lib qolgunga qadar undan xabar olmaganimdandir”, debdi.

Do‘st xuddi shu ma’noda ikki badandagi bir jondir. Bir-biriga e’tiborli bo‘lish, holidan xabar olish, yaxshi-yomon kunlarda doim yonida bo‘lish farzi do‘stning burchidir. YUqoridagi  ruboiy zamiriga jo bo‘lgan ma’no ham aslida shudir.

***

 

            QALB KO‘ZI

Inkor ko‘zi-la qaragan kishiga

YUsufning yuzi ham xunuk ko‘rinar,

Agar muhabbat-la qarasa devga

Dev ham farishtadek suluv ko‘rinar.

 

Bizni qurshab olgan borliqqa nazar tashlarkanmiz,  narsa hodisalarga yo oshkor, yo pinhoniy tarzda munosabat bildiramiz, baholaymiz. Bu yo tasdiq, yo inkor shaklida bo‘ladi. Munosabat ko‘rinishidagi baholash mezoni uchun andoza yo‘q. Har kimning tabiatiga, tiynatiga, ma’naviyatiga, didi va dunyoqarashiga qarab narsalar o‘z bahosini olaveradi. Baholash zamirida ko‘pincha, xolislik va odillik tushunchalaridan ko‘ra, manfaat tushunchasi yotadi. O‘zgani baholash aslida, o‘zingni baholash demakdir. Baholanayotgan narsa yoki hodisaning o‘zingdan ko‘ra, umumjamoa manfaatiga xizmati, hissasi qanchalik ekani baholash mezoni bo‘lsa, adolat o‘shanda bo‘lishi shubhasiz. Did har xil. Did bilan dillashish qiyin. Ota ona, farzandlar va hatto, turmush o‘rtog‘ingiz bilan ham didingiz bir xil bo‘lishi mushkul. Munosabatlar zamirida samimiyat bo‘lsa, g‘araz va hasad tuyg‘ulari sizdan yiroq bo‘lsa, o‘zgaga o‘zingizga e’tibor qilgandek qarasangiz, baholasangiz ishingizga ham, umringizga ham baraka yog‘ilaveradi. Demak, baholashda, o‘lchashda har kimning o‘ziga yarasha “qalb qarichi” bor.  Hayotda ezgu amallarni qilib, yaxshiliklarni axtarib yuradiganlar ham, mayda-chuyda ishlardan, ikir-chikirlardan yomon fikrlar izlovchilar ham  mavjud. Birovlar narsa-hodisalarga baho berganda, ijobiy tomonlariga ko‘proq e’tibor bersa, yana birovlar negativ tarzda uning salbiy tomonlarini ko‘rishga intiladi. Birovning gulzordagi gulni ko‘rib bahri dili ochilsa, yana birov gul o‘rniga kartoshka, piyoz eksa bo‘lmaydimi, gulni nima qilarkan, uni molga tashlasang, mol emaydiku qabilida fikrlab inkor ko‘zi bilan yondoshadi.

YUqoridagi ruboiy zamiridagi teran ma’nolarni anglash uchun mumtoz she’riyatimizda ko‘plab qo‘llanilgan talmeh va tazod san’atlarining xosiyatini bilish kerak, nazarimda. YUsuf payg‘ambarning nomini keltirish orqali talmeh san’ati va uni devga qarshilantirish orqali tazod san’ati qo‘llangan. YUsuf alayhissalomning nomini tutish orqali uning suvratu siyratiga daxldor ba’zi jihatlarni bilib olish maqsadga muvofiq.  YUsuf ismi so‘z ma’nosida ibroniy tilida oshirilgan, ko‘paytirilgan,  fazilatli, qobiliyatli degan ma’nolarni anglatadi. Tavrotda uning nomi Iosif deb yuritiladi. YUsuf alayhissalom YA’qub alayhissalomning o‘n birinchi o‘g‘li, Ishoq alayhissalomning nevarasi, Ibrohim alayhissalomning evarasidir. Rohila esa YUsuf alayhissalomning onasidir. YUsuf nihoyatda go‘zal, kelishgan yigit bo‘lib o‘sadi. Rivoyatlarda keltirilishicha, tangri taolo ko‘rkni barchaga taqsim qilganida, yuzdan to‘qson to‘qqizini Momo Havvoga, qolgan bir ulushini yana o‘n ulushga bo‘lib, to‘qqizini YUsufga, bir ulushini esa qolgan odamlarga bergan ekan. Alloh taolo YUsufni shunchalik chiroyli suratda yaratgan ediki, uni ko‘rgan kimsa bir zumda maftun bo‘lib qolishardi. Xabarda aytilishicha, Muhammad payg‘ambarga Me’roj tunida shunday yorliq kelgan: “Ey Muhammad, jannatdagi hurlarning ko‘rkini dunyoda ikki kishiga berdim. Biri onang Havvo, ikkinchisi YUsufi Siddiqdir.”  YUsuf uydan chiqsa oy kunning nuri qolmas edi. SHunda olam xalqi YUsuf tashqariga chiqibdi deyishar edi. Kim YUsufga boqsa, ko‘zguda ko‘rgandek o‘zining yuzini ko‘rar edi. Qachon taom esa, taom bo‘g‘zidan o‘tguncha ko‘rinib turar, qorong‘u tun esa yorug‘ bo‘lib qolar edi. Nosiriddin Rabg‘uziyning “Qisasi Rabg‘uziy”, Durbekning “YUsuf va Zulayho”, Tomas Manning “YUsuf va uning birodarlari” asarlarida keltirilishicha, kiborlarning ayollarini Zulayho mehmonga chorlaydi va ularga sabzi to‘g‘rashlari uchun har biriga bittadan pichoq beradi. YUsufga nigohi tushgan ayollar uning chiroyiga mahliyo bo‘lib, sabzi deb gumon qilib o‘z barmoqlarini ham to‘g‘rashadi. Bu voqeaga Qur’oni karimning 12 — “YUsuf” surasi 30 – 50-oyatlarida ishora qilib o‘tilgan. Hatto, yurtga qahatchilik kelib, ocharchilik boshlanganda YUsuf payg‘ambarni bir tepalikka chiqazib qo‘yishadi. Xalq saf-saf bo‘lib, uni ko‘rib o‘tisharkan. SHu yo‘l bilan xalq o‘zining ochligini unutarkan. Xullas, YUsuf go‘zallikning timsoliga aylangan. SHarqu g‘arb adabiyotida u ko‘rk ramzi sifatida qo‘llanib kelingan. Mana, ruboiyda qo‘llangan YUsuf talmehi haqida qisqacha qayd.

Ruboiyda g‘oyaviy maqsadni bo‘rttirib ifodalash uchun bu san’at ancha qo‘l kelgan. Kimga va nimaga qanday ko‘z bilan qarash va qanday qalb qarichi bilan o‘lchash masala mohiyatini aniqroq anglashga va to‘g‘ri xulosa chiqarishga zamin hozirlaydi. Inson xolis baho berishi, odilona hukmga kelishi uchun halol va iymonli bo‘lishi zarur. Odamzotning faoliyatida uning maqbul va nomaqbul harakatlari bo‘lishi, tabiiy. Demak, uning o‘ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari, yutuq va nuqsonlari bo‘ladi. Birovga baho berishda uning  fazilatlarini e’tirof etib, maqtashga, sharaflashga ham asos topish mumkin, ayni paytda uning illatlarini tanqid qilib, salbiy xususiyatlarini aytishga ham vaj topish mumkin. Demak, qanday ko‘z bilan qarashga ko‘p narsa bog‘liq. Inkor yoki tasdiq ko‘zi bilan qarash orqali odamzot o‘zining shaxsiy va umumiy munosabatlarini namoyon etadi. YUqoridagi ruboiyda inkor ko‘zi qahr bilan, tasdiq ko‘zi mehr bilan uyg‘unlashuviga ishora bor. YUsufning yuzi tasdiq va mehr ko‘zi bilan qarashning badiiy ifodasi bo‘lsa, devning xunukligi inkor va qahr ko‘zining ifodasidir. Bir tomonlama qarash xulosaning to‘g‘riligiga asos bermaydi. Demak, atroflicha yondashish, yutuq va kamchiliklarni  ko‘rib chiqish asnosida yaxlit fikr ayta bilish eng xolis va odil qarashdir. Ruboiyda insonning o‘zligi o‘zgaga bo‘lgan munosabati bilan izohlanishi haqidagi haqiqat bor.

 

                               Omonat va g‘animat

 

Mansab anga mulk berdi-yu, do‘st-yordan ayirdi,

Avvalgi go‘zal xislatu ruxsordin ayirdi.

Begona etib orzu-dilin ishvayu ishqdin,

Dastini daroz ettiyu, dutordan ayirdi.

 

Ko‘rmaganning ko‘rgani qursin, ko‘zini yog‘ bosib qolibdi kabi iboralar quloqqa tez tez chalinib qoladi. Odamzot o‘z mehnati bilanmi yoki kimlarningdir “muruvvati” bilanmi kattaroq bir mansabga yoki boylikka ega bo‘lib qoladi. Hayotda bunday holatlar kuzatilishidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Mayli, shunday ham bo‘ldi deylik. Odamzotning vujudiga, tabiatiga kibru g‘ururning aralashishi, faxrning o‘rnini manmanlik egallashi  o‘z navbatida insoniylik fazilatlarining illatga aylanishinidan dalolatdir. O‘sha ondayoq, uning mehnatga ham, jamoaga ham munosabati o‘zgaradi qoladi. Undagi o‘zgarish bir paytlari uni mensimagan, so‘zlariga quloq osmagan, mehmonga borsa to‘rdan joy ko‘rsatmagan ayrim odamlarga nisbatan dilida saqlanib qolgan xusumati nish ura boshlaydi. Oqibatda, senga kimligimni ko‘rsatib qo‘yaman, soyamga salom berasan hali, yoqamni tanitaman senga qabilidagi xatti-harakatlar jamoadoshlar orasida nosog‘lom muhitning paydo bo‘lishiga bois bo‘ladi. Natijada, jamoa orasida g‘iybat va hasad urchiydi, qolaversa, o‘zining sog‘lig‘iga ham ziyon etadi. Jamoadagi munosabatlar iыlimiga putur etadi. Inson omonat dunyoda g‘animat bo‘lguvchi narsalarni bilmasa, bilsa ham his etmasa o‘ziga o‘zi dard sotib olgan bo‘ladi. SHoira Sayyora To‘ychieva bu borada bejiz yozmagan.

Bu dunyoda ne omonat,

Insonga inson omonat,

Molu dunyo o‘tkinchidir

Issiqqina jon omonat.

YAshash uchun toming bo‘lsa,

YAxshi degan noming bo‘lsa,

YAxshilarga yondoshganda,

Bo‘lmagay armon omonat.

YAxshilikni qarz deb bilsang,

Halollikni farz deb bilsang,

But bo‘lmasa e’tiqoding

Insofu iymon omonat.

Inson umr mazmuniga daxldor jihatlarga ko‘proq e’tibor qilish zarurligini bilishi zarur. Nima boqiy, nima o‘tkinchiligini bilmaslik uning fojiasi. Ko‘pincha o‘tkinchi, ya’ni foniy dunyo in’omlarini mohiyatini chuqur bilmaslikdan o‘rinsiz xatti harakatlarga yo‘l ochiladi. Bitiklarda qayd etilgan adabiy va abadiy bir haqiqat bor. Etti iqlim hukmdori Iskandarning tobutdan qo‘lini ochiq holda chiqarib qo‘yishlari haqidagi rivoyatni eslash kifoya.

Qo‘ling ochiq kelmish ketgung shu holat,

Ketolmas sen ila moli razolat,

Kel ezgulik ayla, angla nihoyat,

Bu o‘tar dunyodin farzanding qolur,

Ortingdan ezgulik, dur-panding qolur.

O‘lchanar ne nafni keltirding yurtga,

Xalq sendan rozimi boqgaylar ortga,

Hayoting, amaling tushganda cho‘tga,

Bu o‘tar dunyodin farzanding qolur,

Ortingdan ezgulik, dur-panding qolur.

 

Keltirilgan ruboiyda mansab, pul va mol-dunyoni obro‘­-e’tibor manbai deb bilganlarga piching va kesatiq bor. To‘g‘ri, odamzotni to‘g‘ri yo‘ldan ozdiruvchi, o‘zligidan ketkazuvchi, aslida uning kimligini namoyon etuvchi sinov quroli bo‘lgan ana shu narsaga munosabat orqali kinoyaomiz fikr aytish istagi bor shoirda. Bir-birimizga g‘animat va omonat ekanimizning azaliy haqiqatligini tan olib anglab etganlar mana bu nazmiy mushohadaga e’tiborsiz qaramasliklari aniq.

Egasi yo‘q doimiy, ikki narsa bor erur,

Birisi ma’lum muddat ayrimlarga yor erur.

Ikkinchisi barchaga to‘liq daxldor erur,

Istasa, istamasa baribir tayyor turur.

Biri mansab kursisi, ro‘zg‘oringni qilar but,

Ikkinchisin yodda tut, lahadga eltar tobut.

Insonlar aro samimiylikka yo‘g‘rilgan munosabatlar zamirida omonat va g‘animat hayotning qadriga etish istagi doimo ustunlik qiladi.

 

 

            Qullik rohati

 

Yiroqdan qarasam labing purxanda,

Ozod edim, tag‘in bo‘libman banda,

Ozodlikdan har bir banda erur shod,

Men shundan shod, senga bo‘libman banda.

 

Dunyo ne’matlari kishini maftun etadi, ajoyibotlari uning dilini zavq-shavqqa to‘ldiradi, g‘aroyibotlari esa uni hayratga soladi. Demak, bu go‘zallik oldida tilimiz lol, o‘zimiz hangu mangmiz. Bir so‘z bilan aytganda asirmiz. Nimaniki, bilmasak u bizga tilsimli, mo‘‘jizaviy bo‘lib tuyuladi. Bilganimizdan, etishganimizdan, erishganimizdan so‘ng u oddiy haqiqatga aylanib qolaveradi. Ertaklardagi uchar gilamlar, oyinai jahonlar bugun oddiy haqiqatga aylangani rost.

O‘n sakkiz ming olamni yaratguvchisiga tahsinu hamdu sano aytish bandalikning belgisi. Ana shu o‘rinda qullik va ozodlik tushunchalari o‘rin almashgandek bo‘ladi, go‘yo. Sizu biz ko‘rguvchi, bilguvchi, his etguvchi, rohat olguvchi olam go‘zalliklarini muvozanatu muvofiqlikda yaratgan parvardigorga toatu itoat mo‘minning sharafi, orzusi ham farzu qarzidir.  YUqoridagi misralar muallifi shoir, polvon va faylasuf  Pahlavon Mahmud qullik va ozodlik tushunchalarini o‘ziga xos talqinini bermoqda. Inson ozodlikni orzu qiladi. Erk tushunchasi ellar va dillarga intilish, kuch va shijoat beruvchi ilohiy qudrat. Odamzot o‘z saodatini undan topadi. Bandaning bandaga mute’ligi va undan shafoat tilashi sharmandalik barobaridadir. Madadu shafoat yaratgandan ekani yoddan chiqqan kuni inson o‘zligidan uzoqlashadi. Azozilning quliga aylanadi. Endi bu erk emas, ruh va jismning qulligi, tobeligidir. Garchi yurak ko‘krak qafasi ichida bo‘lsa ham, odam olam ichra bo‘lsa ham ruh ozodligi tushunchasini idrok etishi kerak. Tan tutqunligi ruhning bandiligi emas, tanani bo‘ysundirish mumkin, ruhni egish oson bo‘lavermaydi. Ruhiy sog‘lomlik shifosi fikr, dori-darmoni esa so‘zdan. Ruhiyatni davolash birinchi harakat. CHunki, har qanday kasallik ruhiyatdan tanaga ko‘chadi. Tanani kimyoviy usullar bilan ma’lum muddat davolagandek bo‘lishimiz mumkin. Lekin u hali, butkul sog‘aydi degani emas. Ruhiyatning iqlimlari ham bizni qurshab olgan borliqqa monand. Tiriklik mehvari ham aslida shunda. E’tibor bering, hayotning asosida bular turadi: ho‘llik, quruqlik, issiqlik, sovuqlik. Bu mezonning buzilishi turli xil illatlarni, kasalliklarni keltirib chiqaradi. Nafaqat odamning, balki butun olamning, hatto, biz iste’mol qiladigan nozu ne’matlarning zamirida ham ana shu to‘rt unsur mavjud. Biri issiqlik bo‘lsa, biri sovuqlik, biri ho‘llik bo‘lsa, biri quruqlik. Ularning muvozanatida o‘zgarish paydo bo‘lsa, turli tabiat hodisalari sodir bo‘lishi ham shundan. Ruhiyat inson tanasini boshqaradi. Boshqaruvchi kuchning sog‘lomligi tananing sog‘lomligidir. Ana shundagina undan sog‘lom fikr chiqadi. Xuddi shundan keyingina sog‘lom tanda sog‘ aql bo‘ladi.

Tananing shunchaki itoatida riyo,  ruh va qalb itoatida esa ziyo bor. Sirtdan qaraganda, quruq badanning harakati, “toati”  insonning asl kimligini bildiravermasligi ayon. Til bilan aytilib, dil bilan tasdiq qilib imon keltirilmasa, qalbu qiyofatning uyg‘unligi bo‘lmasa u hech nima va hech kimdir.

Inson ruhining ehtiyoji ilohiy ishq ozig‘i. Uni yor obrazi orqali badiiy izhorini qila olish shoirning iste’dodiga daxldor. Bandaning tobeligi, muteligi, toat-ibodati faqat yaratganning o‘ziga bo‘lishi muhaqqaq. Yiroqdan qaraganda, olam go‘zalligi sening qarashing va tabassumingga ko‘chgandek, go‘yo. Unga mahliyo bo‘lib asiringga aylandim. Oldin o‘z erkim, o‘z haddim bo‘yicha yashardim. Endi, unday yashash mumkin emasligini sezdim. Ozodligim tutqunlikka aylandi. Bandi bo‘lgan banda o‘z ixtiyoricha ish qila bilmasligini bildim, deydi — lirik qahramon. Ozodlikda yurish baxtini bandilikka aylanganidan u shod. Mening shodligim senga bandi bo‘lganimdandir degan tashbehiy ifoda bilan shoir shu haqiqatni e’tirof etmoqchi. YA’ni, azaliy va abadiy nisbatu mohiyatga ega, doimiy almashinib turuvchi olam go‘zalliklarini yaratgan parvardigor inkishofiga tahsin aytish, bu go‘zallikning quliga aylanish unga bo‘lgan ulug‘ ibodatdir. U muhabbat bilan yo‘g‘rilgandagina kuch va ahamiyat kasb etadi. Tan, jon, ruh birligi tiriklikka nishon. Ularni ayri tasavvur etish qiyin. Ana shu uch birlikning uyg‘unligidagi Allohga bo‘lgan muhabbat chin muhabbatdir. Niyat va amal uyg‘unligi esa haqiqat manziliga eltuvchi vosita. Ko‘ngulning iztirobi qullikning rohatiga evrilishida banda o‘zining ojizligi va osiyligini his etishi hamda qilgan gunohlaridan forig‘ bo‘lishi uchun qilgan tavba-tazarrusi turadi. Har bir so‘zni  tor va tom ma’noda tushunish tushunchasini inkor etib bo‘lmaydi, albatta. Tasavvufiy nazar bilan yanada chuqurroq yondoshilsa, shoir iste’dodining qirralari yanada ravshanlashib boraveradi. O‘z vujudida ham aqliy, ham jismoniy kuch uyg‘unlashgan donishmand shoir va zabardast pahlavon adib tan qudrati bilan ruh qudratining darajasini yaxshi idrok etganiga  hech qanday shubha yo‘q.

 

                 BILISH NE’MATI

Tun ikkiqat xotun, ne tug‘ar ekan?

Zamona hukmidan ne yog‘ar ekan?

Umr avvalida ne keldi, ko‘rdik

Ko‘rarmiz, oxiri ne bo‘lar ekan?

Bilmaslik ayb emas, bilishga intilmaslik ayb degan aqida bor. Fanda bilish nazariyasini gnoseologiya nomi bilan yuritishadi. Bilim ma’lumotlar majmui, ilm esa uning harakatdagi mexanizmi. Har ikkalasi o‘zaro bog‘liq. Kelish va ketish mohiyatini o‘ziga jo etgan foniy dunyoning biz bilmagan, anglamagan jumboqlari ko‘p. SHuning uchun ham odamzot ko‘p narsani bilmasligi bilan inson. “Inson” so‘zining lug‘aviy ma’nosi ham unutguvchi degani. Bilganlarini ham asta-sekin unutib boraveradi. Suqrot bejizga men ko‘p narsani bilmasligimning bilimdoniman demagan. SHunga monand raviщda Alisher Navoiy esa “Bilimdan lof urmoq, asli nodonlik, nodonligin bilsang shu bilimdonlik, o‘z boshingga o‘zing solma hayronlik, bir “yo‘q” keltiradi minglab osonlik” – deydi. «Injil»da bitilishicha, odamzotning bilishga qiziqishi uning behishtdan quvilishiga sabab bo‘lgan ekan. Demak, bilishga, ilmga intilish — odamzodning azaliy xislati. YUnon afsonalaridan birida bilimni odamzotga yov bo‘lgan ma’budlardan biri o‘ylab topgan, bilim qayg‘uni oshiradi, deyilgan. CHunki, ilmli odamning dunyoga da’vosi ko‘p. Da’vosi ko‘pni esa odamlar yoqtirmaydi. Go‘dakning da’vosi kam, shu bois ham uni hamma yaxshi ko‘radi. Balki, shuning uchun ham kattalardan ko‘ra, go‘dak ko‘proq baxtliroqdir, deb yozadi o‘z tadqiqotlaridan birida faylasuf olim Viktor Alimasov.

Muhammad payg‘ambar “ummatlarimga shunday bir ne’mat berilganki, afsuski, u menda yo‘q” — deganida, “u nima ekan, sizda bo‘lmay ummatlaringizda bor” — deb so‘rashadi. “Bu bilmaslik, ko‘p narsani unutish ne’mati. Agar siz men bilgan, his etgan narsalarni bilganlaringizda edi, yorilib ketgan bo‘lardingizlar” — deb javob qilgan ekan. Odamzot aql-idroki, fantaziyasi bilan anglab eta oladigan bilim bor va aksincha uddasidan chiqa olmaydigani va ilohiyatdan beriladigan bilim bor. Bu  laduniy ilmdir. Ladun arabcha so‘z bo‘lib, yonidan, oldidan degan ma’noni bildiradi. Bu ilm Allohdagina bor bo‘lgan va uning yonida bo‘lgan ilm bo‘lib, xohlagan kishisiga istagan paytda, istagan joyda beriladi. Allohga yaqin bo‘lgan kishilarga ilohiy ta’limni, ya’ni parvardigorning o‘zi inoyat qiladi. Bu ish aqlning dalilisiz, naqlning shohidisiz amalga oshadi. U piri murshid ta’limotisiz, o‘zining harakatisiz, g‘aybdan hosil bo‘ladi. Bu ilmlarning cho‘qqisi bo‘lib, dili pok, ilmu amali bir, xolis niyatli insonlarga Allohning o‘zi tomonidan beriladi. Avliyolarning aksariyatiga bu ilm berilgan. Toat-ibodati va ixlos-e’tiqodi bilan parvardigorning do‘stiga aylangan valilarga bu nasib etgan. Valiy degani ham “do‘st” demakdir. Valiy tangri doim kuzatib turadigan, o‘zining hifzu himoyasiga olgan zotlardir. Ular ilm orqali hatto karomat ham ko‘rsata olgan. Hatto, payg‘ambarlar ulardagi ilmu karomatga havas qilib o‘tishgan. SHuning uchun ham valilarga karomat, payg‘ambarlarga mo‘‘jiza ko‘rsatish iqtidori berilgan.  Xalq orasida o‘z aybi va fe’l — atvorini bilgan valiydir degan naql ham bejiz aytilmagan. Odamni bilish ilmi haqiqat ilmidir. O‘zini anglagan kuni u haqqa etishgan hisoblanadi. O‘zlikdan kechish, nafsni tiyish va hokazolar haq vasliga etishuv yo‘lidagi dovon. Mansur Xallojning “analhaq” deganida ham ana shu mohiyat mavjud.

Pahlavon Mahmud yuqoridagi ruboiyda bilimning o‘zi cheksiz bo‘lsa ham, insonning bilish darajasi chegaralangan degan mazmun bor. Tunda ko‘p narsani ko‘rish va anglash imkoni yo‘q. Zulmatda odamzotning ko‘rish a’zosi o‘z vazifasini ado eta olmasligi aniq. Atrofdagi narsa-hodisalar faqat yorug‘likda, kunduz kunigina namoyon bo‘ladi. “Tun” obrazini “ikki qat xotin”ga qiyos qilinishidagi tashbehiy ifodada o‘ziga xos ma’no bor. Bu o‘rinda homilador ayolning o‘g‘ilmi, qizmi yoxud egizakmi tug‘ishi haqida gap ketayotgani yo‘q, balki tug‘ilgan chaqaloqning olamga qanday odam bo‘lib kelayotgani borasida so‘z ketayapti. Tarixda yovuzligi bilan iz qoldirganni ham, ezguligi bilan nom qozonganlarni ham ona tuqqan. Ma’lum bir sharoit, tuzum yoki tizim sababmi ba’zilarining genida yaxshilik, ba’zilarinikida esa yomonlik nish urgan. Moziy esa yaxshi-yomon tarixiy shaxslarga ham, turli voqea-hodisalarga ham guvoh. SHoir boshga tushganni ko‘z ko‘rar qabilida umr avvalida ne-ne hodisotlarni ko‘rdik, keyingilarini ham ko‘ramiz demoqchi bo‘ladi. Turli g‘oya va mafkuralar, mazhabu maslaklar o‘z o‘rnini boshqasi bilan almashtirishi, har qanday makinu makonda, har qanday zaminu zamonda sizu bizning ixtiyorimizda tashqarida amal qiladigan inkorni inkor qonunining borligi va uning taraqqiyotning belgisi ekaniga ishora bor unda. Ruboiyda kelajakdan bashorat qilish o‘rniga ishoratning mavjudligi adibning g‘oyaviy niyati bilan uzviy aloqadordir.

 

                  MAQSAD  MANZILI

Oshiqlar millati dinlardan judo,

Mazhabu millati birgina xudo.

Ka’baga borishdan maqsad erur bir,

Agar boruvchilar miqdori yuzdir.

Avliyo xudo emas, lek xudodan judo emas. Parvardigor mehrini qozongan, doimo uning nazarida bo‘lgan valilar borasida ana shu fikr mudom aytiladi. Xuddi shu ma’noda yuqoridagi ruboiy muallifi Bahouddin Naqshbandiy o‘zi ham so‘zi ibratga aylangan siymolardan biridir.  Qo‘lingni et mehnat birla band, diling bo‘lsin yoringga payvand deya naqshbandiya tariqatiga asos solgan Bahouddin Naqshbandiy hayoti va faoliyati davomida olam va odam muammosiga o‘ziga xos tarzda yondoshgan. YAssaviy kabi faqirlikni, barcha mavjudotlarga muhabbat bilan qarashni targ‘ib qilsada, uning qarashi boshqacharoqdir. U YAssaviyga xos tarkidunyochilik qilib, xayr-ehson hisobiga zohidlik qilishni emas, balki, faqat o‘zining halol mehnati bilan istiqomat qilishni yoqlaydi, oqlaydi, haqlaydi. “Dil ba yoru dast ba kor” shiori odamzotning hayot tarhiga, tarziga aylanishiga daxldorligi uning g‘oyalarining hayotbaxshligidan, nekbinligidan dalolat beradi. Buxoro yaqinidagi Qasri Hinduvonda tug‘ilib voyaga etgan Bahouddin Naqshbandni Boboi Samosiy ma’naviy farzandlikka olgan. Tariqat odobi va ilmini Sayyid Amir Kuloldan olgan. Bir necha yillar oldin o‘tib ketgan Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniyning ruhi uni tarbiyat qilgan. Kimxob matolarga naqsh berish kasbi bilan shug‘ullangani uchun unga “naqshband” taxallusi berilgan. Buyuk va suyuk avliyolar ta’limotining ta’sirida ulg‘aygan so‘fiylikning naqshbandiya tariqatiga asos solgan Bahouddin nomini naqshband nisbati bilan bog‘lanishida qandaydir ramziylik ham bo‘lishi kerak. Uning falsafiy qarashlarida hayot go‘zalliklaridan, dunyo ne’matlaridan foydalanish orqali yaratganga qalbni bog‘lash singari umidbaxsh tuyg‘ular misoli matoga solingan naqshinkor bezak kabi kishida taassurot qoldirishi tabiiy. Bu naqsh matoning  bir ikki marotaba yuvilishi bilan ko‘chib ketadigan emas, balki unga jipslangan. Bu insonning e’tiqoddagi sobitligi va qat’iyligining timsolidir. Safarga otlangan kimsa yo‘l tadorigini ko‘radi. Rihlat ham safar. Uning ham o‘z “tadorig”i bor. Boqiy dunyoga rihlat qilgunga qadar odamzot o‘zining ezgu amallari bilan umrboqiylik mazmuniga yanada ruh va mazmun baxsh etadi. Safarga otlangan musofirning kim bo‘lishidan, qaysi millat, qaysi mazhabu din vakili bo‘lishidan qat’iy nazar, ularning maqsad manzili bir Haq diydori. Undagi etti qavat nisbati bilan bandaga beriluvchi jannat yoki jahannamdagi joy Haqning “in’om”i. SHunday ekan, manzilga etish uchun turli yo‘llar bor tekis, ravon, o‘nqir-cho‘nqir, egri-bugri va hokazo. Kim qaysi yo‘ldan borishni afzal biladi, bu uning o‘ziga, olgan sabog‘i, odobu axloqi, chiqazgan ibratu xulosasiga bog‘liq. Nurli manzil xuddi qoyaga intilayotgan alpinistning zabt etayotgan dovoni, cho‘qqisi yanglig‘dir. Unga etgach hamma narsa ravshan ko‘rinadi, oydinlashadi. Hayot so‘qmoqlarini, chorrahalarini bilib to‘g‘ri yurish va turishning ham qoidalari bo‘lgani kabi o‘z yo‘rig‘i, foydalari ham mavjudligini bilgan, his etgan jamiyatning tole’i yuksak bo‘lishi muhaqqaq.

Maqsad manzili sari intilayotgan odamzotning hayot yo‘llarini e’tiqod timsollari sifatida oladigan bo‘lsak, asosan, ushbu katta yo‘llarning mavjudligini ko‘rish mumkin. Ta’bir joiz bo‘lsa, bu yo‘llar shomonlik, zardushtiylik, iudaizm, sionizm, braxmanlik, buddaviylik, shintoizm, nasroniylik va islom. Bular shaklan har xil bo‘lsada, tangrining buyuk qudratini tan olish va unga sig‘inish, yukinish mazmuni bilan bir xildir. CHinakam oshiq yo‘llarni emas, Haqning diydorini orzu qiladi, tunu kun o‘ylaydi, unga tashna bo‘ladi. SHuning uchun ham Jaloliddin Rumiy “men etmish ikki mazhab bilan birman” deganida do‘stlik, ahillik va umuinsoniy g‘oyalarni e’tirof eta turib, qaysi yo‘ldan yurmaylik, YAratgan parvardigor vasliga intilish farzu qarzligini eslatishi bejiz emas. Naqshbandiy hazratlari ham yuqoridagi ruboiyda miqdorning qanchaligi muhim emas, balki chin oshiqlikni, e’tiqoddagi sobitlikni uqtiradi. Uzoqroq manzilga borish niyatida bo‘lgan kishi qanday transport vositasini tanlashi uning o‘ziga tegishli. Eng muhimi, shu erga sog‘ omon etib borsa bo‘lgani. Umuminsoniy va milliy diniy qadriyatlarga muhabbat ham inson toleyining porloqligiga ishoradir. Alisher Navoiy  “Olam ahli, bilingizkim, ish emas dushmanlig‘, yor o‘lung bir-biringizgaki erur yorlig‘ ish”, deya bong urishi bilan ana shu mulohazalarni ta’kidlayotgani rost. Dunyoning mohiyati va qudrati do‘stlik, ahillik, ilmu tafakkur va birlikdadir. SHu borada so‘z ketsa, shoirlarimizdan birining ushbu misralari yodga keladi. “Maqsad bir bo‘lmasa jam bo‘lmagaymiz, jam bo‘lsak boshimiz xam bo‘lmagaymiz, vatan bir, g‘oya bir, do‘stmiz, birodar, dunyoda hech kimdan kam bo‘lmagaymiz”.  Tom ma’noda oladigan bo‘lsak, er sayyorasi – ona zaminimizning birligi, borligi uchun ahillik va tinchlik zarur. Bu yo‘ldagi sobitqadamlik va fidoyilik doimo ulug‘lanib kelgan.

Bahouddin Naqshbandning ushbu she’ri asosida ham uning olam va odamga muhabbatini, umuminsoniy tamoyillarga   mehrini tuyish mumkin.

 

 

                        ZIYORAT VA TIJORAT

Ul  harom harishdan yig‘di tilloni,

Og‘ziga qaratdi ko‘p katxudoni,

So‘ng jannat g‘amin eb, sadaqa qildi

Sotib olmoq uchun endi “xudo”ni.

 

Har kimning niyatiga yarasha, degan gap bor. Qalbi, maqsadi harakatiga mos keladiganlarda til va dil, suvrat va siyrat uyg‘un bo‘ladi. Aks holda, riyo yuzaga chiqadi. Riyokor xo‘jako‘rsinga ish qiladi. Uning shiori, hayot tarzi ichi qaltiroq bo‘lsa ham usti yaltiroq bo‘lsin. Nimaiki ish qiladigan bo‘lsa, chin dildan, astoydil emas, balki birovlarning yuzi, ko‘zi uchun qiladi. Soxta obro‘, quruq nom qozonish ilinji bilan yashaydi u. Agar boyisa yana boyigisi, mansabdor bo‘lsa, qanday yo‘l bilan bo‘lmasin, o‘z amalini saqlab turgisi keladi. Oqibat va oxirat tushunchalariga ham u befarq emas. Uni ham o‘z qalb qarichi bilan o‘lchashga, hal etishga intiladi. SHoir xuddi shunday toifadagilarga, odamiylikdan, dinu diyonatdan so‘z ochib, o‘zi kurakda turmaydigan ishlarni qiladigan, g‘iybatu hasad bilan umr ko‘radigan, odamlar orasida har xil fisqu fasod tarqatadigan, savdo ishida tilyog‘malik qilib tarozidan urib qoladiganlarga nafrat bilan qaraydi. Toatu ibodat, taqvoni ham ana shunday harakat zamiriga qurish esa gunohi kabir ekaniga ishora qilish orqali shoir shu xususda sizu bizni mulohazaga chorlaydi. CHinakam obidning taqvodorligi alloh rizoligi uchun, chekkan zahmatu mehnati el-yurti uchun. Jahannam azobidan qo‘rqish, jannat lazzatlaridan umidvorlik zamirida insonning o‘zligi yotadi. Ana shu jarayonda u o‘z -o‘zini kashf etadi, o‘zgaga kimligini namoyon etadi. Yirik mutasavvuf Boyazid Bistomiy o‘z muridlari bilan yo‘lda ketayotgan bo‘ladi. Birdan taqqa to‘xtab yo‘l chetidagi bir hodisotni ilohiy nazar bilan ilg‘aydi. Muridlari so‘z qotadi: ey piri murshid, sizga nima bo‘ldi, rangingiz oqarib, o‘zingiz behol bo‘ldingiz? Boyazid Bistomiy hech narsa demasdan, yo‘l chekkasidagi tuproq tagida yotgan kesilgan bosh suyagini qo‘liga oldi. CHangini artib, uni ohista o‘pdi va ko‘ziga surtib yana joyiga qo‘ydi. Bu biron bir qarindoshingizmidi, de so‘rashdi muridlar. “Yo‘q, — dedi piri murshid, — bu haq yo‘lida kesilgan darveshning muqaddas boshidurki, u foniy dunyoning lazzatidan ham, boqiy dunyoning jannatidan ham voz kechgan faqat haqqa intilgan qalandar edi”.  Bundan ko‘rinib turibdiki, banda toat-ibodat  qilganida nimanidir tilash ilinjida bo‘ladi. Bir toifadagilar o‘ziga, oilasiga tani sihatlik, boylik, mansab, umr, xotirjamlik va huzur-halovat tilaydilar. Ikkinchi toifadagilar esa, jahannam azobi, munkar ­- nakir so‘rog‘i, do‘zax olovidan qo‘rqishlari sababli ibodat qiladilar. Uchinchilari esa faqat Haqning o‘ziga oshiq bo‘lib, uning vasliga etish uchun bu dunyo lazzatiyu, u dunyo jannatidan ham voz kechgan holda ibodatga mashg‘ul bo‘ladilar. Anglashilayaptiki, birinchisida tama’, ikkinchisida qo‘rquv, uchinchisida ilohiy ishq ma’nosi bor. Boyazid Bistomiy kesilgan qalandarning boshi uchinchisiga mansubligi bois uni e’zozu ehtirom bilan o‘padi. Bu bilan tama’ ilinjida qilingan ibodatdan ko‘ra, tangrining rizoligiga musharraf bo‘lish uchun qilingan ibodat buyuk saodat ekanligi ta’kidlanadi. Tan, jon va ruhi bilan parvardigorga talpinish hissi chin ibodat ekanini anglatish shoirga tinchlik bermaydi. Tili boshqayu, dili boshqalarni munofiqlikka muvofiq deb biladi. Munofiq kimsalar aslida dilida iymoni yo‘q, jonu molini saqlab qolish uchun, diyonatga xiyonat qilishga tayyor, tilida iymon kalimasini aytib, dilida kufrini yashirib yuruvchi ikkiyuzlamachilardir. Islomda shubha asosida yoki noaniq dalil bilan qat’iy hukm chiqarilmaydi. Zohiriga qarab hukm  qilinadi, botinini esa faqat Alloh biladi. Ziyorat niyati bilan borib tijorat maqsadi bilan qaytganlarga ham qarab ziyoratlaringiz qabul, murodlaringiz hosil, niyatlar vosil  bo‘lsin, deymiz. Kimning haji qabul bo‘lgan-bo‘lmaganini ham biluvchi yolg‘iz tangrining o‘zidir. Ba’zi bitiklarga qarab hamma zamonlarda ham e’tiqodli yo e’tiqodsiz, iymonli yo iymonsizlar bo‘lganini ko‘rish mumkin ekan. Hatto, islom dini hukmron bo‘lgan bir davrlarda ham shu holni kuzatish mumkinligiga taajjub qiladi kishi. Aks holda, Pahlavon Mahmud ushbu misralarni bitmagan bo‘larmidi. “Bu hojiki, avval edi bir ilon, hajdan kelib ajdar bo‘ldi beamon, haram-param desa aslo aldanmang, uyi kuygur o‘zi asli beimon.”

Birovga xudo yo‘lida bir dirham bermaydigan, lekin olishni kanda qilmaydigan, olganda “bismillo”, berganda “astag‘firillo” deydigan suratiy dindorlarni hajv ostiga olish an’anasi mumtoz adabiy merosimizda bor bo‘lgan holat. Bu dunyoda pichog‘i doimo yog‘ ustida bo‘lgan, umrini kayfu safo bilan o‘tkazuvchi, degani degan, egani oldida emagani ortida bo‘lganlar u dunyoning g‘amu tashvishiga tushib qoladi. Odamlarning ko‘zicha, sadaqa va xudoyilar qilib jannat umidida ish tutadi. Harom-harish bilan yig‘ilgan pul unga nasib etmaydi, nasib etgandek bo‘lsada, barakasi bo‘lmasligini ular xayoliga ham keltirmaydi. Qalbu qiyofatini dasturxon ziyofati bilan yopishga bo‘lgan harakat puch, xom xayol. Suvratiy va siyratiy birlikkina, chin e’tiqodgina Alloh yo‘lida maqbul va manzur ekanligini eslatish ruboiy zamiriga singdirilgan ma’no ekanligi endilikda ayon.

 

              Ijod va ijro

Bizlar qo‘g‘irchog‘u falak qurjoqboz,

Bu so‘zim chin so‘zdir emasdir majoz.

Yo‘qlik sandig‘iga bir bor kiramiz,

Vujud palosida o‘ynagach biroz.

Inson tabiatidagi yaratish va ijro etishdan zavq olish hissi ham nisbiy. Mutloq haqiqat parvardigorning o‘zi. Hofizning “Dunyoda o‘limdan boshqasi yolg‘on” deb kuylaydigan qo‘shig‘i ham bejiz emas. YOlg‘onchi dunyoning “ishvasiyu ajoyibotlari, g‘amzasiyu g‘aroyibotlari”  odamzotni aldaydi, allalaydi,  o‘ziga rom etadi. O‘zining g‘ofilligi bois u ko‘zni elitadi. Mizg‘ib qolganini bilmay qoladi. Ijodkorlik yaratuvchilik, kashf etuvchilikdir. Biz ixtiro deb bilgan narsa aslida, oldindan ixtiro qilingan, siz yangilik degan narsa aslida, qachonlardir unutilgan eskilik ekani ham haqiqat.  SHoirning bu boradagi ushbu bitigiga e’tibor bering.

YAngilik ayladi dilni ming pora

Bir so‘z aytmoqliqqa topmadim chora,

Bu dunyo azaldan ko‘hna, ko‘hnadir,

Sen yangilik izlab, bo‘lma ovvora.

Imkoniyatlari chegaralangan insonning “kashfu karomati” ham o‘ziga xos. U mitti ixtirolar bilan o‘zini o‘zi ovutadi, xursand qiladi. Aslida, uning o‘zi kashfiyot ekanligini, parvardigorning ilohiy qudrati, ne’mati hosilasi ekani ayon. Bandasiga izlanish, intilish, ijod va ijro uyg‘unligidan zavqlanish hissini bergan tangri unga bilim orqali, ilmu tafakkur orqali anglash va hayratlanish shavqini ham bergan. Bilishga intilib, izlanish orqali o‘z umr mohiyatini, tabiat va jamiyat sir-asrorlarini  anglashga talpinishi ham bandaga g‘ayrat­-shijoat, yonib-kuyib yashash ne’matini in’om etgan.

Umar Xayyom o‘z ruboiysida yuqoridagi fikrlarni umumlashtira turib tashbehiy ifoda orqali nimadir demoqchiligini endilikda bilayotgan bo‘lsangiz kerak. Insonning ovunchog‘i ­– tabiat va jamiyat ne’matlari, xuddi bolaning qo‘g‘irchoq o‘ynab o‘z ko‘nglini shod etish harakatiga o‘xshaydi. YOsh bola turli xil o‘yinchoqlarini, qo‘g‘irchoqlarini o‘ynab,  o‘z­-o‘zicha so‘ylab, ularga nimanidir uqtirgan, tanbeh bergan bo‘ladi. Ovoz chiqarib tushunar­-tushunmas nimalar haqdadir so‘zlaydi. Qo‘g‘irchoqlari uning qo‘ygan holatida jim turaveradi. Birini olib u yoqqa, birini olib bu yoqqa qo‘yadi. Bola qo‘g‘irchoqbozga o‘xshab uni o‘zi istagan ko‘yiga soladi. Qo‘g‘irchoq unga “itoat” etmasdan iloji yo‘q. Achchiqlansa sindirib tashlaydi. Peshonaga yozilganni ko‘rish, ijro etish bandaning ishi. Uning qachon, qaerda, qay holatda o‘lishi ham yaratgandan boshqaga ayon emas. Diniy va tasavvufiy ta’limot nuqtai nazaridan qaraladigan bo‘lsa, iymonning etti asoslaridan biri taqdir, qazoi qadarga iymon keltirish, ya’ni har bir narsa-hodisotning sodirotini Alloh xohishidan deb bilish va ishonishdir. Qismat, ya’ni bo‘lajak narsalarning yaratilishidan oldin ularning qachon, qaerda, qanday paydo bo‘lishini azaldan bilib, belgilab qo‘yilishidir. Ana shu belgilab qo‘yilgan narsalarni tangri belgilagan va tayin etgan shaklda ro‘y berishi bu “qazoyi qadar”dir. Taqdirni azaldan peshonaga bitib qo‘yilgan ilohiy tamg‘a deb bilish deyarlik barcha dinlarda mavjud. Parvardigor odamzotga ayni paytda idrok, iroda va faoliyat erkinligini bergan. Demak, odamzot o‘zining faoliyatida sodir etadigan yaxshi yoki yomon, savob va gunoh ishlariga o‘zi javobgardir. Bu ishlarning tegishli ajrini bu dunyoda, qolganini u dunyoda oladi. Inson boshiga tushadigan musibatlar o‘lim, kasallik, ochlik, muhtojlik, baxtsizlik, omadsizlik kabilar zamirida inson aqli etmagan ilmu tilsim, sir-sinoatlar borligini inkor etib bo‘lmaydi. Demak, tasodif va zaruriyat tushunchalari bir-birlariga qorishib ketadiki, u deganingiz “bu” bu deganingiz “u”ga   aylanib ketadi. Natijada, hech qanday narsa tasodif emas ekan, degan xulosaga kelasiz. Taqdirga ishongan kishi ortiqcha kulmaydi, ortiqcha yig‘lamaydi. Sababi, “taqdir” tushunchasining lug‘aviy ma’nosi o‘lchovli, hisobli demakdir. U har bir narsaning o‘z me’yori borligini eslatadi. SHuning uchun ham Bedil hazratlari bu haqda shunday demishlar: “Uzluksiz shodlik ham keltiradi g‘am, haddan ortiq bazm misoli motam, har narsa me’yordan oshmasa yaxshi, haddan oshsa, o‘tdan battaroq suv ham.” Taqdirga ishongan kishi musibatlardan ko‘p qayg‘uga cho‘kmaydi, omadu yutuqlaridan esankirab ham qolmaydi. Unga Allohning ishi, xohishi, inoyati deb qaraydi. Taqdirga bo‘lgan ishonch insonni sabotli, matonatli, qo‘rqmas qilib olg‘a chorlaydi, mol-dunyo g‘amidan xoli qilibgina qolmasdan, unga tani sihatlik va ruhiy xotirjamlik baxsh etadi. YAxshilikka savob, yomonlikka javob borligini bilgan kishi ayni dam uchun kuyib pishmasdan ertani o‘ylashi muhaqqaq. Olamda hech ish pala-partish emas, ma’lum bir biz bilmagan, aql-idrokimiz eta bilmaydigan qonuniyatga qurilgan. Bir kuni Muso alayhissalom yaratganga murojaat qiladi: Ey parvardigor, menga adolatingni ko‘rsat, dedi. Sado keldi: Tur tog‘iga borgin! Borib kutib o‘tirdi. Bir payt bir otliq keldi-da, oti ham, o‘zi ham suvsirab shildirab oqayotgan buloq suvidan icha boshladi. SHu payt suvoriy egilgan paytida qo‘ltig‘idan nimadir tushdi, sezmadi va otga minib ravona bo‘ldi.  Ko‘p o‘tmay bir yosh bola buloqqa yaqinlashdi va suv ichishga tutindi. Ko‘zi xaltachaga tushdi, qarasa ichi to‘la tillo tangalar edi. U yoq bu yoqqa alangladi. So‘ray desa, beray desa hech kim yo‘q. Xaltachani beliga qistirdi-da suvdan ichib ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Birozdan so‘ng, qo‘lidagi hassasi bilan so‘qmoq yo‘lni paypaslagancha, bir so‘qir kishi kela boshladi. Suvning shildirab oqayotgani qulog‘iga chalindi, buloq suvidan simirib ichdi va yana yo‘lga tushdi. Ko‘p o‘tmay uning qarshisidan xaltachani tushirib ketgan suvoriy chiqdi. “To‘xta! Joning kerak bo‘lsa, tillo tangalar to‘la xaltachamni qaytarib ber. Aks holda, chavaqlab tashlayman.”

“Men bir nobino, ko‘zi ojiz bo‘lsam, qanaqasiga sening xaltachangni ko‘rishim, topishim, o‘g‘irlashim mumkin. Esing joyidami, men olganim yo‘q,” dedi. Bu erda sendan boshqa hech bir jonzot yo‘q, bir joyga yashirgansan, to‘g‘risini ayt, sen bilan pachakilashib o‘tirishga toqatim yo‘q” — dedi-da, darg‘azab bo‘lib, uning ko‘ksiga hanjar urdi.

Muso tilga kirdi: ey parvardigor, menga adolatingni ko‘rsat desam, sen zulmingni ko‘rsatdingku?!

Sado keldi: “Bu adolatim! Suvoriyning otasi bir paytlari ana u o‘spirinning otasidan qarzdor edi. Qarzni uzmasdan ko‘p yillar davomida uni-buni bahona qilib dunyodan o‘tdi. Bergan pullarini qaytarib ololmay bir necha yillardan so‘ng uning o‘zi ham dorilbaqoga rihlat qildi. O‘sha pul egasiga qaytdi. Bir paytlari ko‘zi so‘qir kishining otasi suvoriyning otasiga tuhmat qilib, beayb mayib qilib, asossiz qasosga uchratib o‘ldirtirgan edi. U ham adolatli hal bo‘ldi!”

Bu fikr esa ilmiy manbalarda qayd etilganidek, “Tavrot va Injilda yozilishicha, kishi qilgan gunoh ishlari uchun jazoning bu dunyoda olinmagan qismi kelgusi to‘rt avlodlaridan birining zimmasiga yuklatilishi mumkin” degan mulohazalarga monand keladi. (302-bet)

YAratilgan nozu ne’matlarga munosabat imtihon. SHu bois bu dunyo sinov. Bandaning qanday o‘tgani, natija yaratganning o‘ziga ayon. Oliy hakam u. Odamzotga faoliyat erkinligini berish bilan birga uni nazorat qiluvchi aql-idrok va fahm-farosatni ham bergan. His-tuyg‘u xohish oti, aql-idrok esa jilov, ya’ni, o‘sha xohish otining tizginidir. Ularga munosabat faoliyat mezoni. Inson o‘zining faoliyat erkinligi bilan taqdirning ma’lum qismini o‘zgartirishi mumkin. Qanchalik qismini o‘zgartira oladi, bu tangrining siridir. Qismat qazoi qadar, u barchadan hattoki, farishtalardan ham sir tutiladi. Inson inon-imkoniyati doirasidagi ishlarni qiladi, qilolmaganlarini yaratganga topshiradi. Buni islomda tavakkul deyishadi. Inson o‘z oldiga bir maqsadni, katta bir rejani qo‘ydi deylik, u amalga oshmadi, bunga o‘kinish, qayg‘urish nojoiz. Sababi barcha ishlarning qanday bo‘lishi “Lavh ul-mahfuz” kitobida, peshonaga bitilmagani uchun amalga oshmagan hisoblanadi. Uning istiqomat makoni – qoqilgan “qozig‘i”, eydigan “ozig‘i” aslida, bitilgan “yozig‘i”da bo‘ladi. YOzg‘itni o‘zgartirish ilinji esa bo‘lar-bo‘lmasga quruq er depsinishdan boshqa narsa emas. Borliqni tartibli qilib boshqarayotgan Dono boshqaruvchi hukmi oldida banda ojiz. Ba’zi oqim namoyandalari fatalistik qarashlarga zid o‘laroq, uni taftish va tahlil qilish ilinjida ham bo‘lishadi. To‘g‘ri, Xayyomning boshqa bir ruboiysida shularni o‘qiymiz: Azaldan loyimni qorganda Xudo, bilardi fe’limda ne bo‘lur paydo, hukmidan tashqari emas, gunohim, ne uchun mahsharda beradi jazo?  Odamzotning rohat-farog‘atiyu huzur-halovatiga, aysh-ishratiyu kayf-safosiga sabab bo‘luvchi narsalar ko‘p. Kim qaysi birini o‘ziga ma’qul deb bilsa  qilishi mumkin. Aslida, ular sinov chiptalari. Uning savol-javoblari borligini inson yodda tutishi zarur.

Ana endi ruboiy zamiriga jo bo‘lgan ijod va ijro tushunchalariga yo‘l ochiladi.  Bu tushunchalar tor va keng ma’noda yondoshish asnosida idrok etilsa, shoirning g‘oyaviy maqsadi yanada ravshan bo‘ladi. Qo‘g‘irchoqboz va qo‘g‘irchoq tushunchalarida yaratuvchi va banda orasidagi o‘ziga xos ichki ruhiy bog‘liqlikka ishora borki, u imkon va xohish tushunchalarini o‘zida mujassam etgan. Odamzot badanidagi qoplama teri – “vujud palosi”, ikkinchi bir ma’nosi ham borki palos jahon ayvonidir. “Yo‘qlik sandig‘i” qorong‘i qabr, ikkinchi bir ma’nosi ham borki, kim uchundir uning dor ul-fano va kim uchundir dor ul-baqo bo‘lib tuyulishidir.

Ijodkor parvardigorning o‘zi, insoniyat uning ijod mahsuli. Ijrodagi erkinlik muayyan tartib-tizgin va qonuniyatlar doirasida bo‘ladi. SHuning uchun ham mashhur notiq Mark Tuliy Sitseron “inson erkin bo‘lishi uchun u qonunning quli bo‘lishi kerak”­- deb bejiz aytmagan. His-tuyg‘u quli bo‘lishdan ko‘ra, aql-idrok bilan ish tutish faoliyat va iroda erkinligiga bois, qolaversa, yaratganga yaqinlik, shukronalik va qanoatning dildagi muqimlik belgisi hamdir.

 

          Kelish-ketish mantig‘i

YOdingdami, sen tug‘ilg‘on on?

Hamma xandon edi, sen esa giryon,

SHundoq yashaginki,  sen o‘tgandan so‘ng

Hamma giryon qilsin, sen borgin xandon.

 

Tug‘ilish o‘limga qo‘yilgan birinchi qadamdir. Quyosh botish uchun chiqadi, odamzot o‘lish uchun tug‘iladi. Haq gap. Ikkinchi tomondan qaraladigan bo‘lsa, umrning davomiyligi-yu, naslu nasab, ya’ni shajaraning bardavomligi bilan izohlanadi. CHaqaloqning dunyoga kelishi deyarlik barcha makinu makonda shodu xurramlik bilan nishonlanadi. Qadimiy rivoyatlardan birida boshqacha manzaraning guvohi bo‘lamiz. Kunlarning birida Muhammad payg‘ambarning guzari Muso qavmidan tushadi. U bu erda g‘ayri tabiiy bir holatni kuzatadi. CHaqaloq tug‘ilsa, er depsinib yig‘lashib, yuzlarini timdalab ayyuhannos solishayotganining guvohi bo‘ladi va taajjublanib so‘raydi.

• Nega bu darajada o‘kinchli, xafa, g‘amnoksizlar?
• O‘kinmay bo‘ladimi, axir? U osuda, tinch dunyodan g‘am-alam, o‘y-tashvish, azob-uqubatlarga to‘la dunyoga kelganini qanday xursandchilik bilan kutib olish mumkin?

YAna bir joyda bir kishining dunyodan o‘tgani bois dafn marosimini kuzatadi. U erda marhumni bilgan va unga yaqin bo‘lganlarning eb-ichib o‘yin-kulgi qilayotganlarini ko‘radi va so‘raydi.

• Bir inson dunyodan o‘tganda uni xotirlab mahzun va g‘amgin bo‘lish o‘rniga sizlar aksincha, xursandchilik qilayapsizlar?
• Foniy dunyo tashvishlari, uqubatlarini ortda qoldirib, g‘am-alamlardan xoli bo‘lib, o‘zi kelgan tinch makoniga ketayotgan bo‘lsa xursandchilik qilmay bo‘ladimi?

YAna bir joyga borsa, odamlar yashaydigan uylarning oldlarida, yon atroflarida katta-kichik qabrlarning mavjudligini ko‘radi va so‘raydi:

• Bizda qabriston alohida joyda bo‘ladi, marhumlar alohida joyga dafn etiladilar, bu ne holdir?
• Bular begona qabrlar emas, o‘z yaqinlarimizning mozorlari. Ular bizga ibrat manzilgohi. Odamzot har xil kayfiyatda yashaydi, bir kun shod, bir kun g‘amgin. Har xil holatda yashaydi: bir kun boy, bir kun kambag‘al. SHunday ekan bizda ham g‘urur, manmanlik, ortiqcha dabdaba, hashamatga moyillik, kibrlanish kayfiyatlari bor. Ana shunday damlarda bu qabrlar bizga o‘tganlarimizning qabrga nima olib ketganini, balki barcha mol-dunyosi qolib ketganini eslatadi. U haddimizdan oshib ketganimizda bizni muvozanatga keltiradi. SHukr va qanoat bilan yashashga o‘rgatadi.

Kelish va ketish, ya’ni tug‘ilish va o‘lish falsafasi ham bilim bilan, idrok bilan. O‘limni eslash ham insonning qanday yashashga o‘rgatadi. Nima muhim va nima nomuhim ekanligini bildiradi. SHuning uchun ham tasavvuf ta’limoti namoyandalari zikrida o‘lim tushunchasi alohida o‘rin tutadi. O‘limni eslamaslik loqaydlik, kayfu safo, takabburlik, ochko‘zlik, insofsizlik kabi illatlarga yo‘l ochadi. Insoniylik qiyofatidan mahrum bo‘lib tobora tubanlashib shahvoniy illatlarga giriftor bo‘ladi. O‘zligini tamomila yo‘qotadi. Ular uchun ushbu haqiqat begona bo‘ladi: bandaning qismati – o‘lim, qarorgohi – qabr, to‘shagi – tuproq, suhbatdoshi – Munkar va Nakir, ulfati – qurt-qumursqalar, xosxonasi – er osti, va’dalashgan joyi – mahshargoh, so‘nggi manzili – jannat yo do‘zax.

Ahli donishlardan biri birodariga shunday mazmunda maktub yozgan ekan: “Ey birodarim! O‘limni qancha orzu qilsang ham o‘lib bo‘lmaydgan dunyoga ketishdan oldin mana shu dunyoda o‘limdan ogoh bo‘l! Kim o‘limni anglasa, unga bu dunyoning musibatlari — yu, mashaqqatlari arzimas bo‘lib qoladi.”  Robe’ ibn Xasim hovlilarida qabr qazdirib qo‘yib, har kuni bir necha marta lahadga kirib yotib, shu yo‘l bilan o‘limni yodda tutar ekan. Uning ko‘p takrorlaydigan gapi shu ekan: agar qalbim bir soat o‘limni unutsa, fasod bo‘ladi.

To‘g‘ri qarashlar ham har xil. Epikur shunday deydi: “o‘lim biz uchun hech nimadir, biz bor joyda o‘lim yo‘q, o‘lim bor joyda esa biz yo‘q.”  O‘limni chetlab o‘tish imkoni yo‘qligini bilganlar g‘aflatga tushmasligi aniq. Inson g‘ofillikdagina o‘ziga tasalli, taskin beradi. Hali o‘limga ancha vaqt bor degan o‘y bilan umrguzaronlik etaveradi. Lekin ajal uni har damda, har qadamda kutib turishini xayoliga keltiravermaydi. O‘zidan yoshi ancha katta insonlar borligini ko‘radi, hali menga bor ekan deb ich ichidan quvongandek bo‘ladi. Go‘yo inson ularning yoshga etish etmasligini xayoliga ham keltirmaydi. Undan qochishning, bekinishning imkoni yo‘q. Aytishlaricha, Sulaymon payg‘ambarning qadrdonlaridan biri uning ziyofatida hamsuhbat bo‘lib o‘tirardi. SHunda davrada unga yovqarash qilib qarab o‘tirgan sovuq yuzli bir kimsani ko‘rsatib deydi: Sulaymon, hu to‘rda o‘tirgan kimarsaga qaragin, hech meni ko‘zdan qochirmaydi, tinimsiz meni kuzatadi, go‘yo boshqa qiladigan ishi yo‘qdek. Xuddi men uning arpasini xom o‘rib qo‘ygandek. Kim u, o‘zi? Taniysanmi?

• Tanimadingmi uni hazrati Azroil-ku?
• Unday bo‘lsa, tezlikda meni uning ko‘zidan yiroq qilgil.

Sulaymon payg‘ambar tilsimiy yo‘l bilan uni Hindiston tomonga uzatadi. Oradan bir qancha vaqtlardan keyin Sulaymon payg‘ambar Azroil bilan uchrashib qoladi. — Bizning qadrdonimiz ko‘rinmay ketdi, sendan juda qo‘rqqan ekan, o‘shanda, — dedi.

SHunda Azroil deydi: Menga uning jonini Hindistonda olish buyurilgan edi. Parvardigordan yanglish bo‘lishi mumkin emas deb hayron bo‘lib turgandim. Vaqti soati yaqinlashgan bo‘lsada, u sening yoningda, ziyofatingda o‘tirardi. Keyin uning jonini Hindistonda oldim.

Bundan shu narsa anglashilayaptiki, o‘lim tasodifiy emas, zaruriy hodisa. Uning qachon kelishi qazoyi taqdirga bitilgan, bandasining bilishi mumkin emas.

YUqoridagi ruboiyda insonning ikkinchi umri haqida so‘z ketyapti. Uning ikkinchi umrni yashashi  jismi tuproqqa qorishgandan keyin davom etadi. Aniqrog‘i, dorulbaqoga rihlat qilgandan keyin davom etadi. Qachonki, u o‘zining ezgu ishlari bilan xalq e’tibori va ehtiromini qozongan bo‘lsa, u o‘limidan keyin ham barhayotlik nashidasini ruhan qabul qiladi. Eshitgan va o‘qiganlarimdan mutaassir bo‘lish asnosida bir paytlari yozganim ushbu qoralamani sizga ilindim.

«Ming yil umr ko‘rgil»,-dedi bir oqil,

Taajjubla hayron boqdim men unga.

Aytishar-ku, «etti o‘lchab bir kesgil»

«Qaysi odam kirgan emishdur mingga?»

Donishmand tikildi, o‘ychan bir nafas,

So‘ngra so‘z qotdilar, ma’nidan kalom.

«Inson tirikligi jismi bilanmas,

Ming yilning mezoni-qolsa yaxshi nom.

Ezgu ishlaringni eling qilsa yod,

Ikkinchi umrdur yashashdan murod.»

Ko‘p o‘yladim, keyin angladim, bildim,

Uning so‘zlarida ayni haqiqat,

YUz bor qulluq qilib ul zotga dedim:

«So‘zingiz, o‘zingiz baayni hikmat!»

YUqoridagi ruboiyda odamzotning nazarga yoki hazarga tushib yashashi ham mumkinligi, ezgu amallar, qilingan xayru saxovat, in’omu ehsonlar, qurilgan maktabu madrasalar, barpo etilgan inshootlar, eldoshlariga ko‘rsatilgan beminnat, beg‘araz yordamlar uning mangulikka muhrlanishiga zamin yaratishi borasidagi haqiqat o‘z aksini topgan.

 

           Farz va qarz

 

Ota — ona rozin jismu jon bildim,

Jismu jon mulkinda sharaf shon bildim,

Ikki  olam aro mavjud ekanman

Ikki jahon tojin ikkovlon bildim.

 

Dunyoga kelishga “robitai vositai odamiyon” bo‘lgan ota-onaning xizmati, hurmati borasida kitoblar ham, xitoblar ham ko‘p. Inson zoti borki, o‘zini ularning borligi bilan bir butun va baxtiyor his etadi. Farzand kamolotida ularning tarbiyasi va mehr qo‘rining ahamiyati katta. Ular bamisoli qo‘rg‘on, xavf-xatardan, baloyi qazodan duolari bilan asraguvchi,  ofatlarni daf etguvchidir.  SHuning uchun ham hazrat Navoiy ularga bo‘lgan e’tibor oliy darajada bo‘lishini e’tirof etish asnosida ota-onani oyu quyoshga o‘xshatadi.

Boshni fido ayla ato qoshig‘a

Jismni qil sadqa ano qoshig‘a

Tun-kuningga aylagali nur fosh

Birisin oy angla, birisin quyosh.

Ota-onaning farzandi ulg‘aygunga qadar uning atrofida parvonadek girdikapalak bo‘lishini tun va kunning bezagi oy va quyoshning birin-ketin aylanishiga tashbeh qiladi shoir. Oy va quyosh yorug‘lik manbai, shunga monand  ota-ona ham ko‘ngil chirog‘i. O‘z so‘zi, mehri bil dillarni yoritadi. G‘amgin dillarga quvonch baxsh etadi.

Qushning parvozi qo‘sh qanoti bilan. Inson kamolotida ham qo‘sh qanot borki, bu ta’lim-tarbiya beruvchi, inson ma’naviyati va ma’rifatini oshiruvchi kuchlardir. SHu ma’noda bir qanot ota-ona bo‘lsa, ikkinchisi ta’lim bergan ustozlaridir. Har ikkala qanot ham insonning barkamol bo‘lib, mukammalashib borishida, komil inson bo‘lib etishuvida o‘z xizmatlari bilan alohida o‘rin tutadi. Kishi chinakam ma’noda, ulardan olgan saboqlariga amal qilsa, nojo‘ya qadam tashlamasa, hayot dovonlaridan muvaffaqiyat bilan oshib o‘taveradi. Aks holda, qoqiladi, suriladi. Tanbeh, maslahatu nasihatlarning mohiyati esa ancha kechroq nadomatlar pardasida anglashiladi. Iroda sustligi shunga yo‘l qo‘yadi. YAratganning nigohidan chetda  turish mumkin emasligini unutadi. Tavba-tazarru aslida, vijdon oldidagi hisobot. Hayot qayta berilganida o‘z faoliyatini boshqacha boshlashi mumkinligi borasidagi o‘kinch u. Inson qalbi bir zumda anglashiladigan ruhiy hodisa emas. Talab va ehtiyojning bir butunligidagi murakkab ijtimoiy-ruhiy hodisa bu ko‘ngul mulkidir. Uni zabt etish osonlikcha ko‘chmaydi. Inson dilini zabt etish ulug‘ va qutlug‘ ish sanaladi. SHoirning “bir g‘arib ko‘nglini qila olsang shod, yaxshidur er yuzin qilgandan obod” deyishi ham bejiz emas. Inson dilini shod qilishning xayru savobi borasida bitilgan bitiklar orasida Navoiyning qarashlari o‘ziga xosdir. G‘azallaridan birida shoir shunday yozadi.

Kimki bir ko‘ngli buzug‘ning xotirin shod aylagay,

Oncha borkim, ka’ba vayron bo‘ldi obod aylagay.

Ruhan tushkun, aftoda holatdagi bir insonga muhabbat bilan muruvaat qo‘lini cho‘zish, uning ko‘nglini shod etish baytulloh ziyoratidan ham ustungina emas, balki uni qaytadan qurib bunyod etishdan ham ziyodaligi ta’kidlanayapti. Navoiy boshqa bir asarida ana shu fikrning tasdig‘ini rivoyat shaklida ifoda etadi. “Nasoyim ul-muhabbat”da shularni o‘qiymiz. Ismoil ismli shaxs haj niyati bilan SHerozga keladi va bir masjidga kiradi. Masjiddan hirqasini yamab o‘tirgan bir shayxni ko‘radi. Salom berib uning oldiga kelib o‘tiradi va ular o‘rtasida shunday savol-javob bo‘lib o‘tadi.

So‘rdi: — Ne niyating bor?

Dedi: — Haj niyatim bor.

So‘rdi: — Onang bor?

Dedi: — Bor.

Dedi: — Darrov onang mulozamatiga (xizmatiga) bor… men ellik marotaba haj qilganman – bosh yalang, oyoq yalang, yolg‘iz hamrohsiz. Barcha savobni senga berdim. Sen esa onang ko‘ngli shodligini menga bag‘ishla!

Ota-onani ulug‘lash va sharaflash zarurligini bundan ziyoda ifoda etish qiyin bo‘lsa kerak.

Dunyoviy ta’limotdagina emas, balki diniy ta’limotda ham bu haqda ibratli fikrlar qayd etilgan. Alloh roziligi ota-onaning roziligidan ekanini tasdiqlovchi ushbu mulohazalarga e’tibor bering. Mushafi sharifning “Al-Isro” surasining 23, 24 -oyatlarida shular qayd etilgan. “Rabbingiz, Uning o‘zigagina ibodat qilishlaringizni hamda ota-onaga yaxshilik qilishni amr etdi. (Ey inson) agar ularning biri yoki har ikkisi huzuringda keksalik yoshiga etsalar, ularga “Uf…!” dema va ularni jerkima” Ularga (doimo) yoqimli so‘z ayt!  Ular uchun mehribonlik bilan, xorliq qanotini past tut va (duoda): “Ey rabbim! Meni ular go‘daklik chog‘imda tarbiyalaganlaridek, Sen ham ularga rahm qilgin”, -deb ayt!”

Farzandlarning ota – onalariga hurmat-ehtiromi ular dunyodan o‘tganlaridan keyin ham davom etishi kerakligi zikr etiladi. Ularning ezguliklarini yod etib, ruhlarini shod etish niyatida haqlariga duo va istig‘forlar aytish, g‘ariqi rahmat, shoyistai jannatga vosil bo‘lishlarini tilash zarur. Hadisi sharifda zikr etilishicha, uch xil duo borki, ular shaksiz qabul qilinadi: bular mazlumlarning, musofirlarning va ota-onaning farzandi haqqiga qilgan duolaridir. Eng katta gunohlardan biri sifatida Allohga shirk keltirish va ota-onaga oq bo‘lishning qayd etilishi ham bejiz emas.

Qachonlardir, qaerdadir o‘qiganim bor edi. Ota o‘z o‘g‘lidan ma’lum muddatga qarz olib turadi. Farzand qachon qaytararkan, deb kutadi. Va’da qilingan muddat ham o‘tadi. Axiyri, farzand otasiga pulni qaytarib bering deb ko‘p qistalang qiladi.  Noiloj qolgan ota yana biroz muddat so‘raydi. Betoqat farzand esa belgilangan muddat o‘tar o‘tmay yana qarzni so‘ray boshlaydi. Axiyri, qoziga murojaat qiladi. Ota-bolaning janjalini hal etishga ko‘zi etmagan qozi ilojsiz qolib deydi: payg‘ambarning o‘ziga murojjat qilasiz. Oqilona va odilona hukmni ular chiqazadilar.

Payg‘ambar yoniga borishadi. Salom-alikdan so‘ng ular orasida shunday suhbat kechadi.

• Nima gap? – deb so‘raydi payg‘ambar.
• Otam mendan qarz olgan edi, erta-indin beraman deb meni aldab yuribdi. SHuni qaytarib olib bersangiz mening boshqa da’voyim yo‘q, — debdi o‘g‘il.
• SHu gap rostmi? — so‘radi payg‘ambar.
• Ha, gapi to‘g‘ri, — deb, tilga kirdi qartaygan ota, — endi pulni qaytarib qarzimni uzaman degandi, ammasi qattiq dardga chalindi. Uni davolash uchun dori darmonlar olishim zarur edi. SHuning uchun qarzga olgan pullarni sarflashimga to‘g‘ri keldi.

Vaziyatni to‘g‘ri fahmlagan payg‘ambar noqobil farzandga qarab deydi: Sening o‘zing va bergan puling bilan otangnikisan. Qarz haqida otangga ikkinchi bor qarz haqda so‘z ochma, dilini ranjitma.

Bir do‘stim bo‘lardi, ilgari vaqti chog‘ bo‘lib shaxsiy avtomobilini juda tez, ildam haydardi. “U yoq-bu yoqqa qarab, shoshmasdan yursangchi, falokat oyoq ostida deyishadi” — desam ham o‘z bilganidan qolmasdi. Bir necha yillardan keyin u bilan ko‘rishib qoldim. Oldingi vajohat va salobatdan asar ham yo‘q edi. Bir narsa demoqchi bo‘lsa, obdon o‘ylab gapiradigan, mashina boshqarishdayam to‘rt tomoniga qarab olib sekin haydaydigan bo‘lib qolibdi. Sababini so‘radim. U xomush holda shunday dedi: biron safarga chiqsam, oy borib omon qaytsin, mashina boshqaradigan bo‘lsam bolaginamni xavf-xatardan o‘zing asra xudoyim deb duo qilguvchi duogo‘yim – ota-onam  endilikda yo‘q. Ular dunyodan o‘tishgan. Har qanday holatda ham ularning duolari meni  balo-qazodan, ofatlardan asrardi.

YUqoridagi ruboiyni o‘qigan kishi  farzandning ota-ona oldidagi farzu burchlari haqida o‘ylaydi. Boshidagi baxt qushi ham, boshidagi toj ham ota onaning borligi bilan ekanini yodda tutishga intiladi. Ana shu mas’uliyat hissi va majburiyat burchi haqida tun kun o‘ylashga va agar hayot bo‘lsa, ota-onasini qadrlashga, o‘tgan bo‘lsa, izlarini tavof qilishga undaydi.

 

G‘iybat va hasad illati

 

Oqil aqli hisga giriftor bo‘lmas,

Hasad qilg‘on bilan tillo xor bo‘lmas

Nomard it kabidur, mard buyuk daryo

Daryo it damidan hech murdor bo‘lmas.

O‘z nafsini mag‘lub etolgan marddir,

G‘iybatlardan uzoq ketolgan marddir.

Nomard tepib o‘tar yiqilganlarni,

Ojizlar qo‘lini tutolgan marddir.

 

SHayton vasvasasi bilan insonga hech tinchlik bermaydigan ikkita tuyg‘u borki, ular har ikkalasi ham odamzotni emirib boradi. Uning tinch hayotiga qutqu solibgina qolmasdan, balki ruhiy xastalikka giriftor qilishgacha borib etadi. Bular hasad va g‘iybatdir. Pahlavon Mahmud har ikkala ruboiysi orqali bunga beparvo bo‘lish, “it hurar, karvon o‘tar” qabilida ish tutish zarurligini uqtirarkan, bu esa umrning uzun, rizqu nasibaning butun, qadning mavzun bo‘lishiga ishora qiladi. Aql-idrok egasi bo‘lgan zot hasadu g‘iybat uchun kuyinmaydi. G‘iybatchi va hasadgo‘yning ahvoliga kulgi va achinish bilan qaraydi, xolos. Oltin zanglamasligini, asal aynimasligini bilgan kishi hasadgo‘y va g‘iybatchining qilmishiga parvo ham qilmaydi. To‘g‘ri, ba’zan asabingga tegib, g‘azabingning kuchayishiga ularning qilmishi, demishlari sabab bo‘lgandek bo‘ladi. Aksari hollarda o‘zini tutib olgan, irodasi qat’iy odam bunday holatlarda o‘zini yo‘qotmaydi, esankiramaydi ham.

Tarixda ko‘plab mashhur insonlarning umriga ana shu illat zomin bo‘lgani ham rost.  G‘iybatchi g‘iybat qilib semiradi, hasadgo‘y hasad qilib ich-etini kemiradi. Hasad ham, g‘iybat ham insonni ko‘rolmaslikdan tug‘iladi. O‘zi erisholmagan narsalarga boshqalarning erishganligi unga tinchlik bermasligidan paydo bo‘ladi.

YOvuzlikning ikki qanoti bo‘lib uni birida g‘iybat, ikkinchisida hasad turadi.

Barcha yomon illatlar shundan urchiydi. Keling, yaxshisi bu haqdagi diniy va dunyoviy ta’limotdagi ayrim qaydlar bilan tanishaylik.

G‘iybatning haqiqiy mohiyati Qur’oni karimda ham bayon qilinganini ko‘rishimiz mumkin: “…(O‘zgalar aybini qidirib) josuslik qilmanglar va biringiz biringizni g‘iybat qilmasin! Sizlardan biror kishi o‘lgan birodarining go‘shtini eyishni xohlaydimi?! Uni yomon ko‘rasiz-ku, axir! Allohdan qo‘rqingiz! Albatta, Alloh tavbalarni qabul qilguvchi va rahmli zotdir” (Hujurot surasi,12-oyat).  Qur’oni karimda hech bir gunoh bunchalik yomon tashbeh bilan zikr qilinmagan. Bilamizki, inson hech qachon o‘limtik hayvon go‘shtini emaydi. Agar go‘sht insonniki bo‘lsa, butunlay undan jirkanadi. O‘z tug‘ishgan birodarining o‘lgan holatida go‘shtini eyish esa, umuman insoniyatga nomunosib va aqldan uzoq ishdir. G‘iybat shunday qabih holatga qiyoslandi. Vijdoni bor, aqli sog‘lom va iymonli har qanday kishining qalbini larzaga keltiradi.

Bunday mudhish gunohning jazosi ham shubhasiz dahshatlidir. Bunga Anas ibn Molikdan rivoyat qilingan hadis ham misol bo‘la oladi: “Rasululloh Me’roj kechasida bir qavmning oldidan o‘tdilar. Ularning tirnoqlari qo‘rg‘oshindan bo‘lib o‘zlarining yuzlarini va kuraklarini tirnayotgan edilar. Buni ko‘rib ajablanib so‘radilar: “Ey Jabroil alayhissalom, bular kim?” Jabroil: “Bular odamlarning go‘shtini eydigan va ularning obro‘larini to‘kadigan kishilar”, — deb javob berdilar. (Abu Dovud rivoyati).
G‘arazli kimsalar o‘zgalarga ozor berishda tilning imkoniyati katta bo‘lgani uchun u bilan qilinadigan ulkan gunohlardan biri g‘iybatdir. Insonlarning obro‘-izzatlarini saqlash uchun g‘iybat harom qilingan. CHunki g‘iybat odamlarning yashirin ayblarini oshkor qilish va ularning obro‘larini to‘kishdan iboratdir. Rasululloh vidolashuv hajidagi xutbalarida ham buni alohida ta’kidlab, shunday deganlar: “Albatta, sizlarning qonlaringiz, mollaringiz va obro‘laringiz bir-birlaringizga haromdir. SHu oyda, shu shaharda bu arafa kunining hurmatini saqlagandek, ularning ham hurmatini saqlanglar!” (Muttafaqun alayh). Demak, birovning molini zulm bilan eyish qanday yomon ish bo‘lsa, uning obro‘siga tajovuz qilish ham shunday manfur amallardandir. G‘iybatning ta’rifi haqida shunday hadis rivoyat qilingan: Abu Hurayradan rivoyat qilinadiki, Rasululloh: “G‘iybat nima ekanligini bilasizlar-mi?” — dedilar. Sahobalar: “Alloh va Rasuli bilguvchiroqdir”, — deb javob berdilar. Rasululloh: “G‘iybat bir birodaringni orqasidan o‘zi eshitsa yomon ko‘radigan sifat bilan gapirishingdir”, — dedilar. SHunda ulardan biri: “Agar birodarimda men aytgan o‘sha sifat bor bo‘lsa ham g‘iybat bo‘ladimi?” — deb so‘radi. Rasululloh esa: “Unda bor aybni aytgan bo‘lsang g‘iybat qilgan bo‘lasan. Agar sen aytgan sifat unda bo‘lmasa, bo‘hton qilgan bo‘lasan”, — deb javob berdilar. Demak, birovning aybini oshkor qiluvchi so‘zni to‘g‘ri bo‘lsa ham aytish joiz emas ekan. CHunki g‘iybat bo‘ladi. Agar yolg‘on bo‘lsa, tuhmat va bo‘hton bo‘lgani uchun gunohi ham ikki hissa bo‘ladi. G‘iybat so‘zlarga quloq solib turgan kishi ham g‘iybatchining gunohiga sherik bo‘ladi. Zero, hadislarda g‘iybat eshituvchi ham g‘iybatchilarning biri ekanligi bayon qilingan. SHuning uchun har bir kishi boshqa birodarining obro‘sini himoya qilishi va g‘iybatni to‘xtatishga harakat qilishi lozim. Buning fazilati haqida ko‘plab hadislar vorid bo‘lgan. Abu Dardo rivoyat qiladilar: Rasululloh aytdilar: “Kimki bir birodarining obro‘sini himoya qilsa, qiyomat kunida Alloh taolo uning yuzidan do‘zaxni daf qiladi” (Imom Termiziy rivoyati). Demak, g‘iybatchilarni to‘xtatib, birodarini himoya qilishning mukofoti jannat bo‘lsa, suhbatga qo‘shilib, g‘iybatga sherik bo‘lishning oqibati alamli azobdir.

Rivoyatlarda keltirilishicha, Alloh taolo Muso alayhissalomga ushbu so‘zlarni vahiy qildi: “Kimki g‘iybatdan tavba qilgan holda vafot etgan bo‘lsa, o‘sha odam jannatga eng oxiri kiruvchi kishidir. Kimki g‘iybatda davom etib (tavba qilmasdan) vafot etgan bo‘lsa, o‘sha odam do‘zaxga birinchi kiruvchi kishidir”.

G‘iybatning kafforati ikki qismdir. Afsus-nadomat va tavba qilsa, Allohning haqqini ado qilgan bo‘ladi. Keyin esa g‘iybat qilingan odamni ko‘rganda undan kechirim so‘rashi shart. U kishining haqqiga doimo istig‘for aytib yurishi lozim bo‘ladi. CHunki bu muomala oxiratga qolsa, oqibati og‘ir bo‘ladi. Zero, Rasululloh mana shu narsadan ogohlantirib shunday deganlar: “Kimning zimmasida bir birodarining obro‘si yoki moliga tegishli biror haqqi bo‘lsa, dinor va dirhamlar o‘tmaydigan (qiyomat) kuni kelishidan oldin haqqini ado qilsin. CHunki u kunda buning hasanoti haqdorga olib beriladi. Agar hasanotlari bo‘lmasa, birodarining gunohlari uning gunohlariga qo‘shib qo‘yiladi” (Muttafaqun alayh).

Hazrat Umar: “Allohni zikr qilinglar, chunki bu davodir. Lekin odamlarni zikr qilib gapirishdan saqlaninglar, chunki bu darddir”, — deganlar.

Alloh taolo o‘z bandalariga, o‘zining fazli karami orqali jismu-jon va hayot ato etdi. Mana shu  hayot davomida kimnidir boy, kimnidir kambag‘al, kimnidir ma’naviy barkamol va yana kimnidir aqlan zaif qilib yaratgan. Bandalar o‘zlari uchun belgilangan taqdirlariga rozi bo‘lishliklari va Uning belgilagan taqdiriga, rahmatiga e’tiroz bildirmasliklari lozim bo‘ladi.

Moddiy, yoki jismoniy tomondan o‘zimizdan yuqori darajada turadigan kishiga nisbatan hasad qilmaslik lozim. Hasad, bu yuqorida aytib o‘tganimizdek, boshqalarga berilgan fazilatlarni ko‘ra olmaslikdan kelib chiqadi.

Qur’oni karimda hasadchilarga qarata: «… hamda hasadchining hasadi yovuzligidan»-deya marhamat qilinadi.(Falaq surasi 5-oyat)

Hasad hattoki, insonlarni yovuzlikka, qabih ishlar qilishga olib keladi. Zero, Parvardigor o‘z fazli karami bilan bir bandasiga ko‘proq nasiba bergan ekan, unga nisbatan hasad qilish, uni ko‘ra olmaslik, qanday qilib bo‘lmasin, uni yo‘q qilishga harakat qilish og‘ir gunohlardan biri hisoblanadi. Muhammad payg‘ambar ham o‘zlarinig juda ko‘plab hadisi-shariflarida hasadning nechog‘lik yomon illat ekanligini, uning oqibatlari yomonligini ta’kidlab, juda chiroyli tarzda tushuntirib berganlar. SHunday hadislaridan birida:  «Hasaddan saqlaninglar! CHunki olov o‘tini yondirib tugatgani kabi hasad yaxshi amallarni eb tugatadi»-deganlar.   (Abu Hurayra rivoyati)

Inson hayoti davomida juda ko‘plab solih amallar qilishga harakat qiladi va kezi kelganda ularni amalga oshiradi. Buning natijasida uning solih amallar daftariga ko‘plab hasanotlar yoziladi. Ammo shunday fursat bo‘ladiki, inson bu fursatlarda o‘zining hasanotlarni saqlab qolishi yoki ularni zoe’ qilishi ham mumkin. Bu qanday fursat bo‘lishi mumkin degan savol tug‘iladi, albatta. Bu-hasad qilish fursati bo‘lib, kimki o‘zini hasad qilishdan tiysa, birovlarga berilgan ne’mat oldida o‘ziga berilgan ne’matni kam sanamasagina Alloh taolo unga ne’matlarni beradi.

Hasad to‘g‘risida keltirilgan yana bir boshqa hadisi sharifda:

«Achchiq sabur (aloe) asalni buzgani kabi, hasad imonni buzadi»-deya ta’kidlangan.

Demak, hasadgo‘y hasad orqali o‘zining xolu-hayotiga, davlatiga, oxiratiga ziyon zahmat etkazadi. Asalni qanchalik totli, shirin ekanligini barchamiz juda yaxshi bilamiz va barchamiz suyib iste’mol qilamiz. Mana shu biz suyib iste’mol qilayotgan asalga aloe gulining bargidan siqib olingan suvni aralashtirib iste’mol qilish tavsiya qilinsa, biror kimsa buni tajriba uchun ham iste’mol qilib ko‘rmaydi. Nima uchun? CHunki, asalning asl holati yo‘qolgan, unga achchiq ta’mli mahsulot aralashgan. Tabiiyki, uni iste’mol qilgan kishi og‘ir dardga chalinadi yoki undan qandaydir ziyon ko‘radi. Qaysi inson o‘z umrini zavol qilishni hohlaydi?

Har bir kasallikni, illatni shifosi bo‘lgani kabi hasadning ham davosi bor. Buning davosi Muhammad alayhissalom hadislaridan birida bayon qilib:   «Uch narsa borki, ummatim undan qutulmaydi: hasad, badgumonlik va shumlanish. Sizlarga undan qutilish yo‘lini aytayinmi? Qachon bir kishidan gumon qilsang, shu gumonga ko‘ra ish tutma. Qachonki birovga hasad qilsang, zulmga o‘tib ketma. Biror narsadan shumlansang, unga parvo qilmay o‘tib ketaver!»-dedilar.  (Abu YA’liy rivoyati)

Demak, qalbimizda yovuz kuch kabi joylashib olgan hasadni dildan yulib, Alloh taoloning roziligini istagan holatda, uning bergan va taqsimlagan rizqiga shukr qilsak, qilgan gunohlarimizni o‘z vaqtida tushunib ularga tavba qilishga harakat qilsak, yaratganning o‘zi bizga madadkor, hamisha ishlarimizda omad yor bo‘ladi.

Rasululloh marhamat qilib: «YAxshilik-eskirmaydi, gunoh unutilmaydi, jazolovchi Alloh esa o‘lmaydi. Xohlagan ishni qil, qanday ish qilsang, jazoying ham shunday bo‘ladi» -deganlar.

SHunday ekan, barcha o‘z hayoti davomida ezgu amallar qilish, insonlarga hushmuomalada bo‘lish, birovlarga ozor bermaslik, yomon amallar qilayotgan yaqinlarining qo‘ldan kelgancha to‘g‘ri yo‘lga qaytarishga harakat qilsa, oralarida kelib chiqayotgan turli xil illatlarga barham bergan bo‘ldi.

SHu narsa anglashilayaptiki, g‘iybat va hasadgo‘ylik ichiqoralik bilan qilinadigan til va nazar bilan amalga oshiriladigan illatdir. Hasad va g‘iybat bir tanganing oldi va orqasidir. Ruboiyda esa his tuyg‘uning quli bo‘lmasdan ish tutgan oqil boshiga kulfat yog‘ilmasligi, oltin er osti yoki er ustida bo‘lmasin o‘z qiymati va xosiyatini unutmasligiga urg‘u qilinadi. Tillo er ostida bo‘lsa dafina, er ustida bo‘lsa xazinaligicha turaveradi. Mard inson ko‘ngli tor emas, balki bag‘rikeng, mehri daryoligi bilan ajralib turadi. Uni hasad qiluvchilar go‘yoki itga monand, it daryodan suv ichgani bilan daryo bulg‘anmaydi, ifloslanmaydi.  SHoir hasadning, g‘iybatning jamiyatdagi salbiy oqibatlarini ta’kidlar ekan, u ildiz otsa, ijtimoiy hayotni izdan chiqarishi mumkinligidan ogohlantiradi. Insonning g‘iybat va hasad bilanmas, balki havas bilan yashashi zarurligini e’tirof etgandek bo‘ladi shoir.

 

                              Oila posboni

Toki bor g‘ayratu mardlikdan asar

Ahli ayolingni qilma darbadar.

Meva shoxi agar devordan oshsa

Yo‘lovchilar unga beshak qo‘l cho‘zar.

Er oilaning qo‘riqchisi. Uning sha’nining himoyachisi. Oilada har bir a’zoning o‘rni, o‘ziga xos bog‘liqlik jihatlari bo‘lgani kabi oila jamiyatning kichik bir bo‘lagi, yacheykasi. U go‘yoki mitti mamlakat. Uning o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy bazisi bor. O‘ziga xos sarf-xarajatlari bor. Er buni bajarishda mas’ul bo‘larkan, u oilaning mustahkam qo‘rg‘onini shu asosda tuzadi. SHu xususdagi mulohazalar bilan oshno bo‘ling.

“Erkaklar xotinlar ustidan (oila boshlig‘i sifatida doimiy) qoim turuvchilardir. Sabab — Alloh ularning ayrimlari (erkaklar)ning ayrimlari (ayollar)dan (ba’zi xususiyatlarda) ortiq qilgani va (erkaklar o‘z oilasiga) o‘z mol-mulklaridan sarf qilib turishlaridir” (Niso surasi, 34-oyat). Demak, erkak kishining oilaga rahbar bo‘lishi birinchi navbatda hamma ayollarda ham topilavermaydigan ayrim xususiyatlarga mutlaq ega ekanligi sababidandir.

Kuchli iroda, shijoat va qat’iyatlilik, bir so‘zlilik, o‘z juftini va oilasini rashk qilib, o‘zgalardan qizg‘anish, ularni himoya qilish, og‘ir va engil mehnatga chidamlilik va hokazolar erkaklarga xos xususiyatdir. SHunga binoan, yuqoridagi sifatlarga ega bo‘lgan erkak kishining zimmasiga oilani moddiy jihatdan ta’minlash, unga rahbarlik qilish majburiyati yuklatilgan. CHunki, kasb-hunar qilish, xotin va bola-chaqani boqish uchun topish-tutish bilan shug‘ullanish asosan erkaklarning vazifasi hisoblanadi.

Oliy hikmat sohibi bo‘lmish Haq subhonahu va taolo oila istehkomining barqarorligini saqlash yo‘lida husnu tadbir qo‘llagan bo‘lib, u ayollarga nisbatan jisman, aqlan va ruhan kuchli bo‘lgan erkak kishini oilaga boshliq qilib tanlashida o‘z ifodasini topgan. Darhaqiqat, erkak kishi oila boshlig‘i sifatida ayolini, bola-chaqani nafaqa bilan ta’minlashni o‘zining burchi deb biladi. SHunday ekan, o‘zini oila boshlig‘i deb his qilgan har bir erkak hayoti davomida ana shu burchni ado etish yo‘lida sa’y-harakat qilishi kerak. Oila hamda ayol so‘zlarining asli arabcha bo‘lib, uning ma’nosi boqimanda, qaram degan ma’nolarni anglatadi. SHundan kelib chiqadiki, ayol kishi va barcha oila a’zolari oila boshlig‘i bo‘lmish erning boqimandasi, uning qo‘liga qaram kishilardir. Bas, shunday ekan, erkak kishining yana bir eng katta burchi o‘z qaramog‘idagilarni o‘zgalarga qaram bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘ymaslikdir. Darhaqiqat, erkaklarning zimmasiga nafaqai ahli ayol farzdir. Hadislarining birida: “Kishi o‘z qaramog‘idagilarini nafaqasiz tashlab qo‘yishi uning qattiq gunohkorligiga kifoya qiladi”, — deb marhamat qilganlar (Imom Abu Dovud rivoyati).

Rasululloh Hajjatul Vado’da erkaklarga murojaat qilib shunday dedilar:

“Ayollar haqida Allohdan qo‘rqinglar, darhaqiqat, ular sizning yordamchilaringiz bo‘lib, sizlarning ulardagi haqqingiz shundan iboratki, sizning uyingizga siz yoqtirmagan birorta kimsa bostirib kirishiga yo‘l qo‘ymaslik. Bordi-yu, shunday qilsalar ularni jarohat etkazmaydigan qilib uringiz! O‘z navbatida sizlar ham ularni yaxshilik bilan edirib, kiydiringiz” (Imom Muslim rivoyati).

Darvoqe, ayollar erlarini ranjitmaslik uchun begona erkaklarni o‘zlariga yaqinlashtirmasalar-u, hamiyatsiz erkaklar esa o‘z ayollarini mardikorchilik qilib yurishlariga beparvo bo‘lishlari erkaklik sha’niga to‘g‘ri kelmaydigan holatdir.

Ming afsuslar bo‘lsinki, hozirgi kunda ba’zi bir oila boshliqlari ayni shu masalada o‘z vazifalarini unutib qo‘ymoqdalar. Hatto ba’zilari oriyatsizlik bilan o‘z juftu halollarini pul topib kelish uchun ko‘cha-ko‘yga haydab qo‘yib, mardikorchilik qilishga ham majbur qilmoqdalar. Holbuki, mardikorlik qilish erkaklarga xos ish bo‘lib, hech bir zamonda, hatto ocharchilik va urush vaqtlarida ham ayollar mardikorchilikka chiqmaganlar. CHunki, u davr erkaklarining g‘ururi kuchli bo‘lgan, qolaversa, ular o‘z ahli ayollarini o‘zgalarning nazaridan qizg‘anishar edi. Hozirgi kunda esa, maxsus ayollar mardikor bozorining paydo bo‘lishi achinarli holatdir. Oriyatli ayollar esa uydagi gap-so‘z ko‘chaga chiqmasin, bola-chaqa och qolmasin, deb erkaklar qiladigan og‘ir ishlarni ham qilishga majbur bo‘layotgani dilni og‘ritadi. Ayrim hamiyatsiz erkaklar uyalmay netmay, surbetlarcha xotinlari topganini eb-ichib o‘tirishlari haqida yozish noqulay.

Inson tabiatida qizg‘anish, rashk tuyg‘usi bor. Uning yo‘qolishi mehr oqibatning oradan ko‘tarilishiga bois bo‘ladi. Oila sha’nini, o‘z hamiyatini himoya qilish yigitlik burchini his etish, majburiyat burchini anglash demakdir. SHunday ekan e’tiborli bo‘lish, bir biriga mas’ullik tuyg‘usi oila qo‘rg‘onining mustahkamligini belgilaydi. G‘ayratu mardligi bor bo‘lgan inson fidoyiligu himoyaga qodir bo‘ladi. Oilaning barcha ehtiyojlarini, talabu taqozolarini qondirishga majburligini to‘la biladi va amal qiladi. Inson o‘z ayolini darbadar qiladigan bo‘lsa, unga ko‘z olaytiruvchilar paydo bo‘lishi aniq.  Meva shoxi devordan osharkan, unga o‘tgan ketgan bir bor suqlanib qo‘yishi tayin. SHuning uchun ham shoir tashbehona shaklda g‘ayrat va mardlikning mohiyatini ahli ayolni darbadar etmaslik oila qo‘rg‘onini saqlash, mustahkamlashga bog‘lar ekan, ayni paytda o‘z oilasi va mahallasining qo‘riqchisi bo‘lolmagan inson hech qachon o‘z xalqi va yurtining himoyachisi ham bo‘lolmasligiga ishora qilgandek bo‘ladi.

Ehtiyot chorasi ko‘rilmagan taqdirda ko‘p narsani boy berib qo‘yish mumkinligiga tarix guvoh. Sezgirlik, ogohlik va ziyraklik, hushyorlik har bir holatda, har damda, har qadadamda zarur ekanligini bugungi keskin rivojlanish pallasida, global muammolar ustida bosh qotirilayotgan paytda, xalqlar o‘rtasidagi  ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonda ham ko‘rish, anglash mumkin. Mayda, eng kichik, ahamiyatsiz bo‘lib ko‘ringan salbiy narsa-hodisa keyinchalik katta voqealarga sababchi bo‘lishi mumkinligini doimo yodda tutish davr talabi. SHunday ekan, jamiyatning qiyofatini belgilovchi mezon mahallalar, oilalarning har tomonlama sog‘lomligi borasidagi harakatimizda. Oilalar mustahkam bo‘lsa, jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekanki, demak, mamlakatda mustahkamlik barqaror bo‘lishi, bunga erishish uchun fidoyilik, sa’yi harakat har birimizning qalb amrimizda, zimmamizda bo‘lishi zarurligini unutmaslik kerak. YUrtning ozodligi, oilalarning mustahkamligi va shodligi turmush obodligiga daxldordir. Bu mantiqiy bog‘liqlik esa oqilona va odilona siyosatimiz samarasi ekanligidandir.

YUqoridagi ruboiyni mutolaa qilgan kishi ana shunday mantiqiy mushohadaga o‘zini chog‘lashi va o‘zgani chorlashi tabiiydir.

 

Manfaat va madh

Ishonmagil maddoh, so‘zamollarga,

Zarracha naf uchun seni madh etar.

Bir kuni murodin hosil etmasang,

Ikki yuzdan ortiq ayb sanab ketar.

Insonlararo munosabatlar zamirida samimiyat bo‘lmasa, uning o‘rnini  hech nima bosa olmaydi. Kulgi shunchaki kulgi, yig‘i shunchaki yig‘i bo‘lsa samimiyat mohiyatini yo‘qotadi. Boshqacha aytganda, kulish uchun kulish, yig‘lash uchun yig‘lash bor joyda samimiyat yo‘q. Astoydil, chin dildan qilingan harakatda samimiyat bo‘lishi muqarrar. Samimiyati bo‘lmagan inson uchun qurol maqtov va madh. Muayyan manfaat uchun, biron moddiy narsa yoki amalga erishish uchun qo‘llaniladigan maqtov maddohning, aniqrog‘i laganbardorning ish uslubi, yashash tarzi. Maqtovning aytilishi va qabul qilinishining nozik tomonlarini ilg‘ash ham idrok va farosat bilandir.  Uning zamirida, turli maqsad bilan aytilishida muayyan bir manfaat yotadi. Maqtov asosli bo‘lsagina, samimiyat pardasiga o‘ralgan bo‘ladi. Asossiz maqtov esa tilyog‘malik deb belgilanadi. Asossiz maqtov maqtaganni ham, maqtalganni ham erga uradi. YUziga loy chaplaydi, aslida. Mutafakkir Abul Farojdan maqtov borasida so‘ralganida u “sendan hech qanday muruvvat ko‘rmagan kishining maqtovi eng maqbul va xolis maqtovdir” deb javob bergan ekan.  Anglashilayaptiki, maqtov noloyiq bo‘lsa, bu xushomadlikni keltirib chiqarishi tabiiydir. Maqtovning o‘rinli bo‘lishi baholash va baholanish hamdir. O‘rinsiz maqtalib, madh qilingandan ko‘ra, tanbehni, tanqidni to‘g‘ri qabul qilish inson hayotida ahamiyatlidir. Maqtovni yoqtirish inson tabiatida bor. Maqtov yog‘dek yoqadi iborasi behuda aytilmagan. Maqtovda xolislik va samimiylik bo‘lsagina u mohiyatli bo‘ladi.  Yirik faylasuflar har qanday maqtovlarga befarq qarashgan. Ularning nazdida, madh va maqtovning zamirida qandaydir xavf borligini bilgandek, hatto undan cho‘chiganlari ham bor. Suqrotning shogirdi deya dong qozongan Antisfen dabdabali hayotdan, hashamatli saroylardan ko‘ra, qashshoqlikni afzal bilgan. Bir kuni u egniga darveshlar to‘rvasini tashlab, qalandarlar tayog‘ini ushlab ketayotgan paytda unga shunday deyishadi.

“Antisfen, seni odamlar maqtashayapti.”

U esa bir cho‘chib tushadida deydi:

“men ularga nima gunoh qildim ekan.”

Maqtov zamirida nimadir borligidan xavfsirash ular zakosining, teran tafakkurining moyasidir. Adam Smit o‘z suhbatlaridan birida shularni qayd etgandi: “g‘oyat irodasiz, g‘oyat kaltafahm odamgina o‘zi sazovor bo‘lmagan maqtovlardan huzurlanishi mumkin.” SHunday ekan, o‘rinli va o‘rinsiz maqtovlar zamirida insonlararo munosabat me’yori bo‘ladi. Inson o‘zining sharaflanishga, taraflanishga arzigulik ekanini his etmas ekan katta yo‘qotishga duchor bo‘ladi. Ko‘klarga ko‘tarib maqtash, shaxsga sig‘inish oqibatlari ta’sirida shunday bir xudbinlik siyosati hukmron bo‘lgan paytlarni eslang. O‘sha vaqtlarda, hatto, mumtoz merosimizning asl durdonalarini chop etish ham taqiqlab qo‘yildi va asossiz tanqidga uchradi. Nazarda tutayotganimiz o‘tgan asrning elliginchi yillari o‘rtalarida xalq og‘zaki ijodiyotining noyob namunasi “Alpomish” dostoniga qarshi bo‘lgan xuruj va “tazyiq”larni eslash kifoya.

Har qanday manfaat sabab aytilgan madh, maqtov puch yong‘oqqa, bamisoli pufakka o‘xshaydi. SHayx Muslihiddin Sa’diy yuqoridagi ruboiysida xuddi shunday  xulq-atvorli odamlarni tilga oladi. Sizdan doimiy manfaat ko‘rib yuradigan kimsalar atrofingizda girdikapalak bo‘lishadi. O‘z ehtiyoju talablarini qondirishadi,  ko‘zlagan narsalariga erishishadi ham. Sizning panangizda yurib foyda ko‘radi, imi-jimida ishlarini bitkazib ham oladi. Bunday toifa odamlar sizning imkoniyat doirangizni juda yaxshi bilishadi, qo‘lingiz qaerga etishini ham, kimlarga gapingizning ta’sir etishini ham barcha-barchasini obdon bilishadi. Soyangizga salom berib “dum” bo‘lib yurishga ham tayyor ular. SHu bois ham yoningizdan jilishmaydi. Sizning so‘zingiz ular uchun koni foyda. Har qaerda yursa alqab, maqtab yurishadi. Qilmagan ishlaringizni qildi deb, bilmaganlaringizni bildi deb osmoni falakka ko‘tarishadi. Sizdan naf’ ko‘rayotgani uchun buni o‘zining burchi deb biladi. Agar ularning kimligini bilmoqchi bo‘lsangiz, muruvvat qo‘lingizni cho‘zmasdan bir sinab ko‘ring-chi. Darhol to‘nini teskari kiyib olib, oldin qilgan yaxshiliklaringizni ham tezda unutadi. Faqat bugina emas, siz haqingizda turli xil bo‘htonlar yog‘dirib, nomingizni  bulg‘ash payiga tushishadi. Aybu nuqsonlaringizni bo‘yab-bejab yoyishdan ham toyishmaydi. Har bir davrda o‘ziga xos niqob kiyib oluvchi bunday kimsalar turli makinu makonda, turli zaminu zamonda mavjud bo‘lishi haqida shoirning olis asrlardan bong urishi bejiz emas.

 

Davomi bor.

 

Qachon mardlik qilibdur asli nomard,

Fig‘onu nola qo‘pmas dilki bedard

Sovuq tandirda bo‘lmas shu’lai nur

Degan erdi Faridun  o‘g‘li Jo‘mard.

 

To‘g‘rilik bo‘lsaydi falakning ishi

YOqtirgan bo‘lardi uni har kishi

Dunyoning ishida bo‘lsa adolat

Bo‘lmasdi donolar ko‘nglin og‘rishi.